Αγγελικές Ιεραρχίες και Θεϊκά Όντα στις Μεγάλες Θρησκευτικές Παραδόσεις

Οι μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις – η Ορθόδοξη και η Ρωμαιοκαθολική Χριστιανική, η Εβραϊκή, η Ισλαμική, καθώς και διάφορες αποκρυφιστικές/μυστικιστικές παραδόσεις – παρουσιάζουν ένα πλήθος από αγγελικές τάξεις (ιεραρχίες) και άλλα θεϊκά ή ουράνια πλάσματα. Αυτά τα όντα θεωρούνται πνευματικοί λειτουργοί του Θείου, οργανωμένα σε δομημένες ιεραρχίες με διαφοροποιημένους ρόλους και τάγματα. Παρακάτω παρατίθεται μια αναλυτική επισκόπηση όλων των τάξεων αγγέλων και συναφών θείων πλασμάτων, όπως περιγράφονται στις κύριες παραδόσεις, με συγκριτικούς πίνακες όπου χρειάζεται. Δίνεται έμφαση σε κλασικές πηγές (Γραφή, Πατερικά κείμενα, Καμπαλιστικά συγγράμματα, Κοράνιο, Απόκρυφα όπως η Αποκάλυψη Πέτρου και το Βιβλίο του Ενώχ κ.ά.), ώστε να αποτυπωθεί αυθεντικά η διδασκαλία κάθε παράδοσης.

Ορθόδοξη Χριστιανική Παράδοση

Ιεραρχία Αγγελικών Ταγμάτων (Ορθόδοξη Αγγελολογία)

Η Ορθόδοξη Εκκλησία υιοθετεί την παραδοσιακή χριστιανική αγγελική ιεραρχία των εννέα ταγμάτων, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον ψευδο-Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη (5ος αι.) στο έργο του Περί της Ουρανίου Ιεραρχίας. Σύμφωνα με αυτή την ιεραρχία, οι άγγελοι διακρίνονται σε εννέα τάγματα, κατανεμημένα σε τρεις τριάδες (σφαίρες)el.wikipedia.org pemptousia.gr:

Πρώτη (ανώτατη) τριάδα: Σεραφείμ, Χερουβείμ και Θρόνοιel.wikipedia.org. Αυτά τα τάγματα βρίσκονται πλησιέστατα στο Θεό. Τα Σεραφείμ περιγράφονται στη Γραφή ως εξαπτέρυγα πύρινα όντα που περιβάλλουν τον θρόνο του Θεού υμνώντας αδιάκοπα «Άγιος, άγιος, άγιος…» (Ησαΐας 6:2-3) – το όνομά τους σημαίνει «φλεγόμενοι» ή «πεφλεγομένοι» από θείο ζήλο. Τα Χερουβείμ, επίσης πολύ κοντά στο Θεό, αναφέρονται ως πολύμορφα φτερωτά όντα με πολλά μάτια, φύλακες της θείας δόξας (λ.χ. φρουρούν τον δρόμο προς τον παράδεισο στο Γεν. 3:24 και απεικονίζονται στο Ιερό των Ναών). Οι Θρόνοι παρουσιάζονται ως φορείς του θρόνου του Θεού – ερμηνεύονται συχνά ως τα ίδια τα μυστηριώδη «Οφάνια» (τροχοί με οφθαλμούς) που είδε ο προφήτης Ιεζεκιήλ κάτω από τον θρόνο της δόξηςen.wikipedia.org. Έτσι, στην ορθόδοξη αγιογραφία τα Χερουβείμ εικονίζονται με πολλά μάτια, ενώ οι Θρόνοι συνδέονται με πύρινους τροχούς.
Δεύτερη τριάδα: Κυριότητες (ή Κυριότητες/Dominions), Δυνάμεις (ή Virtues) και Εξουσίες (ή Powers)el.wikipedia.org. Αυτά τα μεσαία τάγματα έχουν ως κύρια λειτουργία τη διακυβέρνηση του σύμπαντος κάτω από το Θεό. Οι Κυριότητες (στα λατινικά Dominationes) θεωρούνται ότι ασκούν κυριαρχία επί των κατωτέρων αγγελικών ταγμάτων, διασφαλίζοντας την εύτακτη λειτουργία τους. Οι Δυνάμεις (Virtutes) συνδέονται με θαυματουργικές δυνάμεις στη δημιουργία – η λέξη «δυνάμεις» υποδηλώνει ικανότητα θαυμάτων και ενέργειας. Οι Εξουσίες (Potestates) είναι τάγμα που αναφέρεται στην ικανότητα προστασίας από τις δυνάμεις του σκότους – συχνά θεωρούνται φύλακες της πνευματικής τάξης, περιορίζοντας την επιρροή των δαιμονικών οντοτήτων.
Τρίτη (χαμηλότερη) τριάδα: Αρχές (ή Αρχαί/Principalities), Αρχάγγελοι και Άγγελοιel.wikipedia.org. Αυτά τα τάγματα είναι πλησιέστερα στον υλικό κόσμο και τους ανθρώπους. Οι Αρχές λέγεται ότι προστατεύουν έθνη ή μεγάλες κοινότητες – π.χ. στην προφητεία του Δανιήλ γίνεται λόγος για τον «Άρχοντα (άγγελο) του βασιλείου της Περσίας» και τον Μιχαήλ ως «άρχοντα» του λαού Ισραήλ (Δαν. 10:13, 10:21). Οι Αρχάγγελοι είναι αγγελιοφόροι υψηλής τάξης που μεταφέρουν τα σπουδαιότερα μηνύματα του Θεού (λ.χ. ο αρχάγγελος Γαβριήλ στον Ευαγγελισμό). Τέλος, οι άγγελοι (στη στενή έννοια) αποτελούν το κατώτερο τάγμα – είναι οι απλοί αγγελιοφόροι και φύλακες που επιτελούν καθημερινά το έργο του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπουςpemptousia.gr.

Η Ορθόδοξη διδασκαλία, ευθυγραμμιζόμενη με τον άγιο Διονύσιο και τον άγιο Θωμά Ακινάτη (τον οποίο δέχεται και η Δυτική Εκκλησία), θεωρεί ότι μόνο τα κατώτερα τάγματα έχουν άμεσες αποστολές στον υλικό κόσμο, ενώ τα ανώτερα μένουν αενάως ενώπιον του Θεού δοξολογώντας Τονen.wikipedia.org. Ο άγιος Θωμάς Ακινάτης συνοψίζει: τα τέσσερα ανώτατα τάγματα (Σεραφείμ, Χερουβείμ, Θρόνοι, Κυριότητες) παραμένουν στον Ουρανό δίπλα στο Θεό, ενώ τα πέντε κατώτερα (Δυνάμεις, Εξουσίες, Αρχές, Αρχάγγελοι, Άγγελοι) αποστέλλονται ως αγγελιαφόροι και λειτουργοί στον κόσμο των ανθρώπωνen.wikipedia.org.

Σημείωση: Κάποιες εκκλησιαστικές παραδόσεις κάνουν λόγο και για «δέκατο τάγμα» που δεν υπάρχει πλέον: συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για την τάξη των Εωσφορικών αγγέλων που εξέπεσαν με τον Εωσφόρο (Σατανά) πριν από τη δημιουργία του ανθρώπου. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι υπήρχε δέκατο τάγμα, το οποίο όμως ακολούθησε τον αρχηγό του Εωσφόρο στην ανταρσία κατά του Θεού, με αποτέλεσμα να εκπέσει και να μεταβληθεί από φωτεινό σε σκοτεινό (οι έκπτωτοι άγγελοι έγιναν δαίμονες)pemptousia.gr. Έτσι εξηγείται γιατί πλέον μιλούμε για εννέα τάγματα αγγέλων. Η ιερή παράδοση αποδίδει στον αρχάγγελο Μιχαήλ την ανακοπή της πτώσης των υπόλοιπων αγγέλων – κατά την παράδοση, ο Μιχαήλ φώναξε την κρίσιμη στιγμή «Πρόσχωμεν! Στώμεν καλώς!» καλώντας τους αγγέλους σε ταπείνωση μπροστά στο Θεόpemptousia.gr. Αυτή η φράση (“ας προσέξουμε, ας σταθούμε καλά [στη θέση μας]”) παραμένει στη Θεία Λειτουργία, ανάμνηση της σταθερότητας των αγγελικών δυνάμεων που έμειναν πιστές.

Συγκριτική Επισκόπηση 1: Αγγελικές Ιεραρχίες
Για λόγους σύγκρισης, ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει την αγγελική ιεραρχία όπως εμφανίζεται στην χριστιανική (ορθόδοξη/καθολική) παράδοση, σε αντιπαραβολή με την εβραϊκή (κατά τον Μαϊμονίδη) και ισλαμική (κατά τον αλ-Razi) θεώρηση:

Χριστιανική (9 τάγματα)	Εβραϊκή (10 τάξεις κατά Μαϊμονίδη)	Ισλαμική (8 κατηγορίες κατά Φακχρ αλ-Ντιν αλ-Ράζι)
1. Σεραφείμ	1. Χαγιότ Χα-Κοντές (חיות הקודש, Άγια Ζώα) – τα «ζωντανά όντα» που είδε ο Ιεζεκιήλen.wikipedia.org	1. Hamalat al-‘Arsh – οι Φέροντες του Θρόνου του Θεού (4 ή 8 άγγελοι που βαστάζουν τον θρόνο)en.wikipedia.org quran.com. Συγκρίνονται με τα Σεραφείμ στην ισλαμ. παράδοση.
2. Χερουβείμ	2. Οφανίμ (אופנים, Τροχοί) – οι τροχοί με οφθαλμούς του οράματος Ιεζεκιήλen.wikipedia.org	2. Muqarrabūn – οι «πλησιέστεροι» άγγελοι (συχνά εξομοιώνονται με Χερουβείμ) που περιβάλλουν τον θρόνο υμνώντας τον Θεόen.wikipedia.org.
3. Θρόνοι	3. Ερελίμ (אֵרֵלים, Ευκλεείς/Ήρωες) – μνημονεύονται στον Ησαΐα 33:7en.wikipedia.org	3. Αρχάγγελοι – οι τέσσερις μεγάλες μορφές: Τζιμπρίλ (Γαβριήλ), Μικά’ιλ (Μιχαήλ), Ισραφίλ (συχνά ταυτίζεται με Ραφαήλ) και ‘Αζραήλ (άγγελος θανάτου)en.wikipedia.org.
4. Κυριότητες	4. Χασμαλίμ (חשמלים, Λαμπεροί) – από το όραμα του «ηλέκτρου/χασμάλ» του Ιεζεκιήλ 1:4en.wikipedia.org	4. Άγγελοι του Παραδείσου – π.χ. ο Ριδουάν, ο φύλακας του Παραδείσου (Τζαννά)en.wikipedia.org.
5. Δυνάμεις	5. Σεραφείμ (שרפים, Φλεγόμενοι) – τα εξαπτέρυγα όντα του Ησαΐα 6:2-6en.wikipedia.org	5. Άγγελοι της Κολάσεως – π.χ. ο Μάλικ, αρχηγός των Ζαμπάνιυα (φρουρών της Κόλασης)en.wikipedia.org.
6. Εξουσίες	6. Μαλακίμ (מלאכים, Άγγελοι/Αγγελιοφόροι) – ο γενικός όρος για τους αγγέλους ως αγγελιαφόρουςen.wikipedia.org en.wikipedia.org	6. Φύλακες άγγελοι – άγγελοι προστάτες που αποδίδονται σε κάθε άνθρωπο (σαφής ισλαμική διδασκαλία για τους ḥafaza)en.wikipedia.org.
7. Ἀρχές	7. Ελοχίμ (אלהים, «Θεοί») – θεϊκά όντα (κατώτερα του Ύψιστου), πνεύματα με δύναμηen.wikipedia.org	7. Καταγραφείς των πράξεων – οι δύο άγγελοι (Kiraman Katibin) που σημειώνουν τις καλές και κακές πράξεις κάθε ανθρώπουen.wikipedia.org.
8. Ἀρχάγγελοι	8. Μπενέ Ελοχίμ (בני אלהים, Υιοί του Θεού) – όρος που εμφανίζεται στη Γένεση και Ιώβ για ουράνιους γιουςen.wikipedia.org	8. Άγγελοι των φυσικών δυνάμεων – άγγελοι επιφορτισμένοι με τα στοιχεία της φύσης (π.χ. ο άγγελος του κεραυνού, της βροχής κ.λπ.)en.wikipedia.org.
9. Ἄγγελοι	9. Χερουβείμ (כרובים) – τα χερουβείμ της Γραφής (βλ. π.χ. Ψαλμ. 18:11, Έξ. 25:20)en.wikipedia.org	(δεν υπάρχει αντίστοιχη 9η κατηγορία – η ισλαμική ιεραρχία έχει λιγότερες διακεκριμένες ομάδες)
(—)	10. Ισίμ (אישים, «Άνδρες») – ανθρωπόμορφοι άγγελοι που εμφανίζονται ως άνθρωποι (π.χ. οι τρεις άνδρες-άγγελοι στον Αβραάμ, Γέν. 18:2)en.wikipedia.org	(—)

Σημείωση: Η παραπάνω παράθεση αναδεικνύει αντιστοιχίες αλλά και διαφορές στις παραδόσεις. Λ.χ. τα Σεραφείμ κατέχουν την κορυφαία θέση στην χριστιανική ιεραρχία, αλλά στην εβραϊκή (σύμφωνα με τον Μαϊμονίδη) εμφανίζονται στη μέση τάξη (5η από 10)en.wikipedia.org. Αντίστοιχα, τα Χερουβείμ θεωρούνται πολύ υψηλά στην Εκκλησία (2η τάξη), ενώ ο Μαϊμονίδης τα τοποθετεί στην προτελευταία (9η) θέσηen.wikipedia.org – γεγονός που δείχνει διαφορετικές παραδόσεις ερμηνείας των Γραφών. Στο Ισλάμ, όπως θα δούμε, δεν υφίσταται επίσημη δογματική «σκάλα» αγγέλων, όμως εμφανίζονται επίσης ιδέες περί ανώτερων αγγέλων (π.χ. φέρουν τον Θρόνο ή βρίσκονται πιο κοντά στον Θεό) και κατώτερων (εκτελούν συγκεκριμένες αποστολές)en.wikipedia.org en.wikipedia.org.

Ονομαστοί Αρχάγγελοι και Άγγελοι στην Ορθόδοξη Παράδοση

Στην Αγία Γραφή και την ιερά Παράδοση κατονομάζονται ορισμένοι Αρχάγγελοι με ιδιαίτερη θέση. Η ίδια η λέξη «αρχάγγελος» εμφανίζεται στην Καινή Διαθήκη (Α΄ Θεσ. 4:16, Ιούδα 1:9 – όπου ο Μιχαήλ καλείται «ἀρχάγγελος»). Οι γνωστότεροι αρχάγγελοι είναι:

Μιχαήλ (Michael) – Το όνομά του σημαίνει «Τις (ποιος) ως Θεός;». Είναι ο Αρχιστράτηγος των ουρανίων δυνάμεων, προστάτης της Εκκλησίας. Στην Αποκάλυψη καθοδηγεί τις ουράνιες στρατιές εναντίον του δράκοντα (Αποκ. 12:7). Σύμφωνα με την ορθόδοξη υμνολογία, ο Μιχαήλ «των επουρανίων στρατιών αρχιστράτηγος» ήταν που αντέταξε τον λόγο «Στώμεν καλώς» στην πτώση των αγγέλωνpemptousia.gr, μένοντας πιστός στον Θεό.
Γαβριήλ (Gabriel) – «Η δύναμη του Θεού» ή κατ’ άλλους «ο Θεός είναι ισχυρός». Είναι ο κατ’ εξοχήν αγγελιοφόρος μεγάλων χαρμόσυνων αγγελμάτων: ευαγγελίζεται στην Παρθένο Μαρία τη σύλληψη του Χριστού (Λουκ. 1:26-38), αναγγέλλει στον Ζαχαρία τη γέννηση του Προδρόμου (Λουκ. 1:19), ερμηνεύει οράματα στον προφήτη Δανιήλ (Δαν. 8:16, 9:21). Η παράδοση τον αποκαλεί «ευαγγελιστή των θαυμασίων του Θεού», καθώς υπηρέτησε μυστικά δίπλα στην Παναγία ακόμη και πριν τον Ευαγγελισμό (κατά την υμνολογία, ο Γαβριήλ την υπηρετούσε όταν εκείνη ήταν στο Ναό)pemptousia.gr.
Ραφαήλ (Raphael) – «Ο Θεός θεραπεύει». Αναφέρεται στο βιβλίο Τωβίτ (Τωβίτ κεφ. 3-12, Δ΄ αι. π.Χ.), όπου συνοδεύει και προστατεύει τον νεαρό Τωβία μεταμφιεσμένος σε άνθρωπο. Στο τέλος αποκαλύπτει: «Εγώ είμαι ο Ραφαήλ, ένας από τους επτά αγγέλους που παραστέκονται ενώπιον της δόξας του Κυρίου»biblegateway.com. Η φράση αυτή μαρτυρεί την πίστη ότι υπάρχουν επτά αρχάγγελοι που «στέκονται ενώπιον του Θεού» (πρβλ. και Αποκ. 8:2: «εἶδον ἑπτὰ ἀγγέλους οἳ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ἑστήκασιν»). Ο Ραφαήλ θεωρείται άγγελος-ιατρός (θεράπευσε τον πατέρα του Τωβία από τύφλωση) και προστάτης των οδοιπόρων.
Ουριήλ (Uriel) – «Φως του Θεού» (εμφανίζεται στα Δευτεροκανονικά/Απόκρυφα, π.χ. Δ’ Έσδρας/Β’ Εσδ. 4:1, όπου διδάσκει οράματα στον Έσδρα). Στην ορθόδοξη παράδοση συγκαταλέγεται στους μεγίστους αρχαγγέλους. Ουριήλ υμνείται ως «φωτοφόρος» που διαφωτίζει όσους βρίσκονται στο σκοτάδι.
Σελαφείλ (Selaphiel ή Salathiel) – Το όνομά του σημαίνει «Προσευχή προς τον Θεό». Η παράδοση τον χαρακτηρίζει ως αρχάγγελο της προσευχής, που μας υποδεικνύει ευλάβεια (πολλές εικόνες τον παριστάνουν με σταυρωμένα σε προσευχή χέρια).
Ιεγδουήλ (Jehudiel) – «Δοξάζων τον Θεό». Θεωρείται αρχάγγελος του εγκωμιασμού και της ανταμοιβής – ενθαρρύνει την άσκηση για τη δόξα του Θεού και ενισχύει όσους κοπιάζουν στο καλό.
Βαραχιήλ (Barachiel) – «Ευλογία του Θεού». Αρχάγγελος που συνδέεται με τη χάρη και την ευλογία. Συχνά εικονίζεται να φέρει ρόδα, σημάδι ευλογιών που διαμοιράζει στους πιστούς.

Οι επτά αυτοί ονόματι αρχάγγελοι τιμώνται ιδιαίτερα στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. Μάλιστα, η Σύναξη των Αρχαγγέλων (εορτή των Ταξιαρχών, 8 Νοεμβρίου) τιμά τον Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ, Ουριήλ, Σελαθιήλ, Ιεγδουήλ, Βαραχιήλ και πάντας τους αγγέλουςpemptousia.gr pemptousia.gr. Ανάλογα, στη Δύση (Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία) γιορτάζονται επισήμως οι αρχάγγελοι Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ (29 Σεπτεμβρίου, εορτή των Αρχαγγέλων), ενώ τα ονόματα Ουριήλ και των λοιπών δεν χρησιμοποιούνται λειτουργικά (βλ. επόμενη ενότητα).

Άλλοι άγγελοι εμφανίζονται στην Αγία Γραφή χωρίς όνομα, αλλά με συγκεκριμένες αποστολές: π.χ. ο «ἄγγελος Κυρίου» που εμποδίζει τον Αβραάμ να θυσιάσει τον Ισαάκ (Γεν. 22:11), οι άγγελοι που είδε ο Ιακώβ στην ουράνια κλίμακα (Γεν. 28:12), ο άγγελος που προπορευόταν του Ισραήλ στην έξοδο (Έξ. 23:20-21 – στην πατερική ερμηνεία ταυτίζεται με εμφάνιση του Λόγου του Θεού, αλλά το κείμενο τον παρουσιάζει σαν ιδιαίτερο αγγελικό οδηγό), κ.ά. Επίσης, στην Καινή Διαθήκη πλήθος αγγέλων ανακοινώνει τη Γέννηση του Χριστού στους ποιμένες υμνώντας «Δόξα εν υψίστοις Θεώ…» (Λουκ. 2:13-14)pemptousia.gr, άγγελος κυρίου κυλά τον λίθο του μνημείου και αναγγέλλει την Ανάσταση στις Μυροφόρες (Ματθ. 28:2-5)pemptousia.gr, κ.ο.κ. Η Ορθόδοξη Εκκλησία πιστεύει ότι κάθε πιστός έχει τον φύλακα άγγελό του από τη στιγμή του βαπτίσματοςpemptousia.gr – μια πίστη που εδράζεται στα λόγια του Χριστού «οι ἄγγελοι αυτών βλέπουσι διαπαντός το πρόσωπο του Πατρός» (Ματθ. 18:10) και έχει ενσωματωθεί στη λειτουργική παράδοση (προσευχή «Εἰς φύλακα ἄγγελον»).

Οι Άγγελοι γύρω από τον Θρόνο του Θεού – Θρόνος και «Ζώα» της Αποκάλυψης

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιγραφές των ουρανίων θρόνων και των όντων που πλαισιώνουν τον θρόνο του Θεού. Στην ορθόδοξη (και γενικά χριστιανική) παράδοση, μόνο ο Θεός κάθεται ενθρονισμένος στην υπέρτατη δόξα, ενώ όλοι οι άγγελοι στέκονται γύρω από τον θρόνο Του υμνώντας. Οι ανώτατες αγγελικές τάξεις –Σεραφείμ, Χερουβείμ, Θρόνοι– νοούνται ως οι πλησιέστερες στον Θεό και αποτυπώνονται συχνά σε οράματα:

Ο Προφήτης Ησαΐας βλέπει τον Κύριο ένθρονο εν δόξη και γύρω Του τα Σεραφείμ να Τον δοξολογούν με τον Τρισάγιο Ύμνο (Ησ. 6:1-4). Αυτή η εικόνα έχει εισχωρήσει βαθιά στην λειτουργική ζωή (ο ύμνος «Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ…» ψάλλεται στον όρθρο και στη θεία Λειτουργίαpemptousia.gr).
Ο Προφήτης Ιεζεκιήλ είδε την περίφημη οπτασία του κινητού θρόνου του Θεού: τέσσερα ζωντανά όντα με μορφή τετραπρόσωπη (άνθρωπος, λιοντάρι, μόσχος/βόδι, αετός) και με τέσσερα πτερά έκαστο βάσταζαν έναν θόλο πάνω στον οποίο υπήρχε θρόνος από σάπφειρο και η δόξα του Κυρίου επ’ αυτού (Ιεζ. κεφ. 1). Τα όντα αυτά ονομάστηκαν αργότερα Χερουβείμ (Ιεζ. 10:20: «τὰ ζῷα… ἅ εἶδον… καὶ ἔγνων ὅτι Χερουβεὶμ ἦν»). Δηλαδή, ο Ιεζεκιήλ μας μαθαίνει ότι «τα ζώα είναι χερουβείμ (μια τάξη αγγέλων) και συνόδευαν τον Θεό όταν ήλθε με τον κινητό θρόνο Του»revelationofjesus.net. Αυτά τα Χερουβείμ φέρουν εν είδει άρματος τον θρόνο – γι’ αυτό και οι Θρόνοι στην αγγελική ιεραρχία νοούνται ως οι δυνάμεις που “φέρουν” τον θρόνο του Θεού.
Η Αποκάλυψη του Ιωάννη παρουσιάζει ένα όραμα του θρόνου του Θεού στον ουρανό ανάλογο του Ιεζεκιήλ: «ιδού θρόνος έκειτο εν τω ουρανώ… και κύκλω του θρόνου τέσσερα ζώα γεμάτα οφθαλμούς έμπροσθεν και όπισθεν» (Αποκ. 4:2,6). Τα τέσσερα αυτά ζώα στην Αποκάλυψη έχουν καθένα μία από τις μορφές που είδε ο Ιεζεκιήλ: λιοντάρι, μοσχάρι, άνθρωπος, αετός (Αποκ. 4:7)revelationofjesus.net. Βρίσκονται «ολόγυρα του θρόνου» και αδιάκοπα λατρεύουν τον Θεό λέγοντας «Άγιος, Άγιος, Άγιος…» (Αποκ. 4:8). Στην χριστιανική ερμηνευτική παράδοση, αυτά τα ζώα ταυτίζονται με τα Χερουβείμ (κατά το πρότυπο του Ιεζεκιήλ) και θεωρούνται συμβολικά των τεσσάρων Ευαγγελιστών, που φέρουν τα χαρακτηριστικά του καθενός (π.χ. λέγεται ότι ο Μάρκος έχει σύμβολο το λιοντάρι, ο Λουκάς το βόδι κ.λπ.). Ωστόσο, πρωτίστως τα ζώα της Αποκάλυψης είναι πραγματικότητες του ουρανού: ανώτερα λειτουργικά πνεύματα που ηγούνται της λατρείας. Μάλιστα, σε διάφορες σκηνές της Αποκάλυψης, τα ζώα παρουσιάζονται να παίρνουν πρωτοβουλία: καλούν τους ιππείς στο κεφ. 6, δίνουν δόξα στον Θεό πριν τους 24 πρεσβυτέρους (Αποκ. 4:9-10, 7:11) κ.ά. Η εκκλησιαστική γραμματεία τα αντιλαμβάνεται ως αρχηγοὺς των αγγελικών χορών γύρω από τον θρόνο – «διευθύνουν τους αγγέλους και τους άλλους κατοίκους του ουρανού σε επαίνους και λατρεία»revelationofjesus.net.

Επιπλέον, στην Αποκάλυψη γίνεται λόγος και για «επτὰ πνεύματα ενώπιον του θρόνου του Θεού» (Αποκ. 1:4, 4:5), τα οποία ορισμένοι Πατέρες και σχολιαστές ταυτίζουν με τους εφτά αρχαγγέλους που προαναφέραμεintertextual.bible intertextual.bible. Η ορθόδοξη υμνολογία μάλιστα στο Μεγάλο Απόδειπνο περιλαμβάνει προσευχή: «Τῷ δεξιᾷ μου πλευρᾷ ὁ Ἄγιος Μιχαήλ, ἐκ δεξιῶν μοι ὁ ἅγιος Γαβριήλ, ἔμπροσθέν μου ὁ ἅγιος Οὐριήλ, ὄπισθέν μου ὁ ἅγιος Ραφαήλ, ἄνωθεν μου δὲ ἡ Θεία Δύναμις τοῦ Παντοκράτορος…», όπου κατονομάζονται τέσσερις αρχάγγελοι στα τέσσερα σημεία γύρω από τον πιστό (δεξιά, αριστερά, εμπρός, πίσω) και επάνωθεν η ίδια η Θεία Παρουσία (Δόξα) του Θεούen.wikipedia.org. Αυτό δείχνει την πίστη ότι οι αρχάγγελοι αυτοί περιβάλλουν και προστατεύουν με τρόπο ανάλογο που περιβάλλουν τον θρόνο του Θεού.

Συνοψίζοντας για την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση: Στο πρεσβύτατο ύψος, μόνο η Αγία Τριάδα βασιλεύει εν θρόνω. Οι πιο υψηλόβαθμοι άγγελοι (Σεραφείμ, Χερουβείμ, Θρόνοι) ίπτανται ή ιστάμενοι κύκλῳ του θρόνου δοξολογούν ακατάπαυστα, όντες πλήρεις οφθαλμών ώστε να βλέπουν το απρόσιτο φως της θεότητας. Οι αρχάγγελοι και λοιποί άγγελοι στέκονται ενώπιον του Θεού έτοιμοι για διακονία – όπως είπε ο Ραφαήλ: «εγώ είμαι ένας εκ των 7 αγγέλων οἳ παρίστανται… έτοιμοι να εισέλθουν ενώπιον της δόξης του Κυρίου»biblegateway.com. Κανένας άγγελος δεν «κάθεται» στον θρόνο ή ισότιμα με τον Θεό. Όταν σε κάποια απόκρυφα κείμενα (π.χ. στον Ενώχ, δες παρακάτω) ένας άγγελος εικονίζεται να λαμβάνει θρόνο, αυτό γίνεται αντιληπτό ως συμβολική παραχώρηση εξουσίας από τον Θεό, ποτέ ως λατρευόμενος θεός. Στην Ορθοδοξία, μόνο ο Θεάνθρωπος Χριστός κάθεται «εκ δεξιών του Πατρός» στον θρόνο, ως ο Υιός μέσα στην Τριάδα.

Ρόλος και Λειτουργίες των Αγγελικών Ταγμάτων

Η Ορθόδοξη πίστη αποδίδει σε κάθε τάγμα ιδιαίτερο λειτούργημα για την πνευματική οικονομία:

Σεραφείμ: Δοξολογούν αδιάλειπτα τον Θεό με πύρινη αγάπη και μεταδίδουν στους κατωτέρους τη φλόγα του θείου έρωτα. Είναι σύμβολα της θερμής αγάπης και της αγιότητας του Θεού.
Χερουβείμ: Με το πλήθος των οφθαλμών τους συμβολίζουν τη θεία γνώση και σοφία. Φωτίζουν τους κατωτέρους με γνώση των μυστηρίων του Θεού. Επίσης είναι οι φύλακες της ιερότητας (όπως τα χερουβείμ φύλασσαν τον Παράδεισο και κάλυπταν το ιλαστήριο της Κιβωτού).
Θρόνοι: Προσφέρουν λατρεία και δόξα ενώπιον του Θεού, υποβαστάζοντας συμβολικά τον θρόνο Του. Είναι διάφανοι στην θεία δικαιοσύνη, όργανα του θελήματος του Κυρίου.
Κυριότητες: Έχουν κυβερνητικό ρόλο επί των αγγελικών ταγμάτων. Ενσταλάζουν τάξη και υποταγή στο Θείο θέλημα, τόσο στις αγγελικές χορείες όσο και στις ανθρώπινες εξουσίες που ενεργούν καλώς.
Δυνάμεις: Επιτελούν τα θαύματα και τις θεϊκές ενέργειες στον κόσμο. Συνδέονται με την διαχείριση των φυσικών φαινομένων όταν αυτά ενεργούν θαυματουργικά (π.χ. θαυματουργικές θεραπείες, σημεία στη φύση).
Εξουσίες: Προστατεύουν από τις δαιμονικές επιβουλές. Τους αποδίδεται η τιμή ότι με τη χάρη του Θεού δένουν τις δυνάμεις του κακού, εμποδίζοντας το χάος. Γενικά, συγκρατούν την τάξη έναντι της ανταρσίας.
Αρχές: Προΐστανται ομάδων ανθρώπων ή εθνών, κατευθύνοντας τα στην πρόνοια του Θεού. Στην βιβλική αντίληψη κάθε βασίλειο είχε τον αγγελικό άρχοντά του – π.χ. ο αρχάγγελος Μιχαήλ θεωρείται άρχων και προστάτης του λαού του Θεού (Δαν. 12:1). Οι Αρχές λοιπόν εργάζονται στη μακρο-διακυβέρνηση του κόσμου (εθνών, Εκκλησίας).
Αρχάγγελοι: Μεταφέρουν τα σημαντικότερα μηνύματα του Θεού προς τους ανθρώπους. Κάθε κομβικό γεγονός (ενσάρκωση του Χριστού, ανάσταση, αποκαλύψεις προφητειών) συνδέεται με παρουσία αρχαγγέλου. Επίσης, είναι επικεφαλής των κατώτερων αγγέλων, οργανώνοντας το έργο τους.
Άγγελοι: Εκτελούν κάθε λογής αποστολές – από την προσωπική φύλαξη κάθε πιστού, μέχρι την παρηγορία, καθοδήγηση και μεταφορά προσευχών. Είναι οι πιο άμεσοι διάκονοι του Θεού προς τον άνθρωπο.

Τελικά, στην ορθόδοξη πνευματική ζωή, οι άγγελοι προβάλλονται ως παραδείγματα υπακοής, ταπείνωσης και ακατάπαυστης λατρείας. Η Εκκλησία τους τιμά συλλογικά (8 Νοεμβρίου – Σύναξις των Αρχαγγέλων και πασών των Επουρανίων Δυνάμεων)pemptousia.gr και καλεί τους πιστούς να μιμηθούν τον αγγελικό τους ζήλο. Οι άγιοι συχνά αποκαλούνται ότι «ισαγγέλως έζησαν», δηλ. βίωσαν την ζωή των αγγέλων επί γης (με αγνότητα και δοξολογία)pemptousia.gr.

Ρωμαιοκαθολική Παράδοση

Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία συμμερίζεται σε γενικές γραμμές την ίδια αγγελική ιεραρχία με την Ορθόδοξη, εφόσον και αυτή κληρονόμησε την διδασκαλία του ψευδο-Διονυσίου και των Πατέρων. Έτσι, στα καθολικά κείμενα ομιλούμε επίσης για εννέα τάξεις αγγέλων (ή “εννέα χορωδίες των αγγέλων”)en.wikipedia.org, οργανωμένες σε τρεις τριάδες: Seraphim, Cherubim, Thrones; Dominations, Virtues, Powers; Principalities, Archangels, Angels. Η ορολογία είναι συχνά λατινική (π.χ. Dominations = Κυριότητες, Virtues = Δυνάμεις, Powers = Εξουσίες). Οι επίσημες Κατηχήσεις και θεολογικές πραγματείες (π.χ. η Summa Theologiae του Θωμά Ακινάτη) περιγράφουν ανάλογα τη φύση και τα έργα κάθε τάγματος, χωρίς ουσιώδεις διαφορές από την ανατολική προσέγγισηen.wikipedia.org.

Μία μικρή διαφορά έγκειται στην ονοματολογία των αρχαγγέλων: Η Καθολική Εκκλησία αναγνωρίζει λειτουργικά μόνο τους τρεις αρχαγγέλους που αναφέρονται στην κανόνα της Αγίας Γραφής: τον Μιχαήλ, τον Γαβριήλ και τον Ραφαήλ. Και οι τρεις εορτάζουν μαζί την ημέρα των Αρχαγγέλων (29 Σεπτεμβρίου). Τα ονόματα Ουριήλ, Σελαθιήλ, Ιεγδουήλ, Βαραχίλ κλπ., παρότι απαντούν σε απόκρυφες πηγές όπως το βιβλίο Ενώχ ή την παράδοση, δεν χρησιμοποιούνται στη δημόσια λατρεία της Καθολικής Εκκλησίας. Μάλιστα, η Εκκλησία της Ρώμης ιστορικά υπήρξε επιφυλακτική στο να διαδοθεί ευρέως η επίκληση μη βιβλικών ονομάτων αγγέλων, φοβούμενη εισχώρηση δοξασιών αβέβαιης προελεύσεως. Για παράδειγμα, σε Σύνοδο του 745 μ.Χ. είχε απαγορευτεί η χρήση ονομάτων πέραν των τριών (Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ)reddit.com. Παρ’ όλα αυτά, σεβασμός υπάρχει και για την υπόλοιπη παράδοση των 7 αρχαγγέλων ως ομάδα ενώπιον του Θεού (π.χ. η Liber Ecclesiasticus του 8ου αι. περιέλαβε και τον Ουριήλ). Σήμερα, ορισμένοι καθολικοί πιστοί ιδιωτικά τιμούν και τον Ουριήλ ως τέταρτο αρχάγγελο, αλλά χωρίς επίσημη έγκριση.

Στη Ρωμαιοκαθολική θεολογία των αγγέλων, ο άγιος Θωμάς Ακινάτης θεωρείται αυθεντία. Αυτός ανέπτυξε λεπτομερώς ζητήματα όπως: η στιγμή δημιουργίας των αγγέλων (μαζί με τον χρόνο ή πριν απ’ αυτόν), η δοκιμασία και η πτώση μέρους εξ αυτών (ακολουθώντας τον Λούσιφερ), η γνώση και βούλησή τους, κ.α. Οι Καθολικοί αποδέχονται πλήρως την ιδέα των φύλακα-αγγέλων: κάθε άνθρωπος έχει ένα φύλακα άγγελο που τον συνοδεύει – η μνήμη των Φυλάκων Αγγέλων εορτάζεται στις 2 Οκτωβρίου. Η καθολική πνευματικότητα καλλιέργησε ιδιαίτερα την αφοσίωση στους αγγέλους: από τον Μεσαίωνα υπήρχαν προσευχές στον φύλακα άγγελο (Angele Dei…) και αργότερα θεσπίστηκε το Στέμμα (κομποσκοίνι) του Αγίου Μιχαήλ, ένα ιδιαίτερο ροδάριο με εννέα χαιρετισμούς σε κάθε χορωδία αγγέλωνen.wikipedia.org.

Η λατρευτική τέχνη στη Δύση ανέδειξε πολυάριθμες αγγελικές απεικονίσεις: Στον διάκοσμο ναών, τα εννέα τάγματα συχνά ζωγραφίζονται σε ζώνες πλησίον του Παντοκράτορα ή της Παναγίας στον ουρανόen.wikipedia.org. Ένα διάσημο έργο, η «Assumptio της Παναγίας» (1475) του Botticini, απεικονίζει την Παναγία να περιβάλλεται από όλους τους αγγέλους σε τρεις επίπεδες διακοσμήσειςen.wikipedia.org. Οι Καθολικοί, όπως και οι Ορθόδοξοι, ομολογούν στην Θεία Λειτουργία ότι «στρατιαί αγγέλων και αρχαγγέλων» συνδοξάζουν τον Θεό (στη Ρωμαϊκή Λειτουργία, στο Preface πριν τον Αγιο, γίνεται αναφορά στα «Θρόνα, Κυριότητες… και όλα τα τάγματα των ουρανίων δυνάμεων»).

Όσον αφορά τα όντα πλησίον του θρόνου του Θεού, η καθολική παράδοση ταυτίζεται με την ορθόδοξη: τα Σεραφείμ και Χερουβείμ θεωρούνται ως οι εγγύς λατρευτές, τα δε “τέσσερα ζώα” της Αποκάλυψης θεωρούνται Χερουβείμ. Η Βουλγάτα (λατινική μετάφραση) διατηρεί τους όρους seraphim, cherubim, throni κτλ., και έτσι η καθολική θεολογία ανέκαθεν τους μελετά. Ο Δάντης Αλιγκέρι στη Θεία Κωμωδία του τοποθετεί τους αγγέλους στα κοσμικά ουράνια εννέα κύκλων, με τα Σεραφείμ στον πιο υψηλό (9ο) κύκλο πλησίον του Θεού.

Επιπλέον, η Ρωμαιοκαθολική παράδοση έχει ειδικές αναφορές σε πλάσματα όπως: Τα 7 Πνεύματα του Θεού (Αποκ. 1:4) – συχνά ταυτίζονται με τις 7 δυνάμεις του Αγίου Πνεύματος ή με 7 κορυφαίους αγγέλους, χωρίς οριστική δογματική ερμηνεία. Επίσης, οι 24 Πρεσβύτεροι της Αποκάλυψης (Αποκ. 4:4) συνήθως θεωρούνται άγιοι άνθρωποι (προφητικές μορφές του παλαιού και νέου λαού του Θεού) και όχι άγγελοι, αλλά αξίζει να σημειώσουμε ότι αυτοί κάθονται σε θρόνους γύρω από το Θείο Θρόνο, συμβολίζοντας την μετοχή της ανθρωπότητας (των αγίων) στη θεία βασιλεία. Έτσι, ενώ οι άγγελοι στέκονται, οι άγιοι πρεσβύτεροι κάθονται, ένδειξη ότι στον ουρανό ο άνθρωπος ανυψώνεται διά του Χριστού σε “βασιλεύουσα” θέση – διδασκαλία περί θέωσης και βασιλείας των ουρανών.

Συνολικά, η Καθολική Εκκλησία δεν διαφωνεί ουσιαστικά με την Ορθόδοξη στο θέμα των αγγέλων. Και οι δύο απορρίπτουν την λατρεία των αγγέλων ως θεών, αλλά προτρέπουν στην τιμητική επίκλησή τους. Ένα σημείο όπου η Δύση ήταν πιο προσεκτική ήταν η διάκριση αληθούς τιμής και δεισιδαιμονίας: σε κάποιες ιστορικές φάσεις (λ.χ. Baroque εποχή) αναπτύχθηκαν λαϊκές δοξασίες υπέρ το δέον περί αγγέλων, τις οποίες η Εκκλησία φρόντισε να επαναφέρει εντός ορθών πλαισίων.

Συμπέρασμα για τη χριστιανική παράδοση (Ορθόδοξη & Καθολική): Οι άγγελοι είναι διατεταγμένοι ιεραρχικά από τον Θεό, με τους υψηλότερους να στέκονται πλησίον Του υμνώντας (Σεραφείμ, Χερουβείμ) και τους κατώτερους να φέρουν μηνύματα και βοήθεια στους ανθρώπους (Αρχάγγελοι, Άγγελοι)en.wikipedia.org. Όλοι όμως, από τον Μιχαήλ μέχρι τον ταπεινότερο φύλακα άγγελο, υπηρετούν τον Θεό και δεν έχουν δική τους θεότητα. Εκφράζουν τη στοργική παρουσία του Θεού στην κτίση. Γι’ αυτό και η Εκκλησία τους μνημονεύει συνεχώς στις προσευχές (π.χ. «Διά πρεσβειών των ασωμάτων Σου δυνάμεων…») και τους θεωρεί συνεργούς στο μυστήριο της σωτηρίας.

Εβραϊκή Παράδοση (Ιουδαϊκή Αγγελολογία)

Αγγελικές Τάξεις στην Εβραϊκή Γραμματεία

Η εβραϊκή θρησκευτική παράδοση (ιδίως το Ταλμούδ, η μεταβιβλική γραμματεία και η Καμπάλα) περιγράφει ένα σύνθετο σύστημα αγγελικών όντων. Στην Τανάκ (Εβραϊκή Βίβλο) οι άγγελοι εμφανίζονται συχνά ως מלאכים (mal’akhim, «απεσταλμένοι») του Θεού – λ.χ. οι άγγελοι που ανέβοκατέβαιναν στην σκάλα του Ιακώβ, ο «Άγγελος του Κυρίου» που μιλά από τη βάτο στον Μωυσή, κλπ. Υπάρχουν επίσης ειδικές κατηγορίες αγγελικών όντων στην Παλαιά Διαθήκη:

Τα Χερουβείμ (כרובים) αναφέρονται πολυάριθμες φορές: ως φρουροί στην Εδέμ (Γεν. 3:24), ως φορείς του θρόνου στον Ιεζεκιήλ (Ιεζ. 10:20), και ως αγαλματικές παραστάσεις πάνω στην Κιβωτό της Διαθήκης (Έξ. 25:18-22). Σχηματικά, τα Χερουβείμ θεωρούνται αγγελικά όντα φύλακες της παρουσίας του Θεού και σύμβολα του βασιλικού θρόνου Του.
Τα Σεραφείμ (שרפים) εμφανίζονται με το όνομα αυτό στον Ησαΐα 6:2-7. Στην εβραϊκή γλώσσα שרף σημαίνει «καιόμενο φίδι» ή «καύση». Τα Σεραφείμ του Ησαΐα περιγράφονται να έχουν έξι φτερά και να ψάλλουν «קָדוֹשׁ, קָדוֹשׁ, קָדוֹשׁ» (Καντός, καντός, καντός = «Άγιος, άγιος, άγιος» στα εβραϊκά) ενώπιον του θρόνου. Η εβραϊκή παράδοση δεν αναπτύσσει τόσο πολύ την έννοια των Σεραφείμ όσο η χριστιανική, όμως τα κατατάσσει στα υψηλά ουράνια όντα.
Άλλες ονομασίες εμφανίζονται σποραδικά: Οφανείμ (אופנים, «τροχοί») – από το όραμα του Ιεζεκιήλ (Ιεζ. 1:15-21), Ερελίμ (אראלים, πιθανώς «ηρωικοί» ή «λεόντιοι») – Ησαΐας 33:7 στο εβραϊκό κείμενο, Ιshim (אישים, «ανδρικές μορφές») – δεν απαντά στην Τανάκ αλλά χρησιμοποιείται αργότερα για αγγέλους που φαίνονται σαν άνθρωποι.

Στη μεταγενέστερη Ραββινική γραμματεία και φιλοσοφία, υπήρξαν προσπάθειες συστηματοποίησης των αγγελικών τάξεων. Ο επιφανής μεσαιωνικός φιλόσοφος Μωυσής Μαϊμονίδης (Rambam), στο Μισνέ Τορά (κώδικας νόμου) καταγράφει δέκα τάξεις αγγέλωνen.wikipedia.org en.wikipedia.org:

Χαγιότ Χα-Κοντές – (Hayyot HaKodesh, «Άγια Ζώα») – τα ανώτατα πνευματικά όντα, πάνω από τα οποία είναι μόνον ο Θεός. Εδώ εννοούνται τα τέσσερα ζωόμορφα όντα του οράματος του Ιεζεκιήλ (οι φορείς του θρόνου), που η καμπαλιστική παράδοση ονομάζει και «Χαιώθ». Είναι τόσο υψηλά, ώστε φράσεις όπως «στάθηκαν πάνω από αυτά τα Χερουβείμ» (Β’ Βασ. 6:2) οδήγησαν τους ραββίνους να τα θεωρούν ύψιστα αγγελικά όνταen.wikipedia.org.
Οφάνιμ – («Τροχοί» του ουρανού). Δεύτερη τάξη, βασισμένη στους πύρινους τροχούς με μάτια που είδε ο Ιεζεκιήλ κοντά στα Χερουβείμen.wikipedia.org. Και αυτά εξαιρετικά υψηλά τάγματα που φέρουν τον θρόνο.
Ερελίμ – Τάξη που μνημονεύεται σε κάποιες παραδόσεις ως οι «γενναίοι» ή «ευκλεείς» άγγελοι. Η λέξη Erel εμφανίζεται στον Ησαΐα 33:7 (αν και εκεί πιθανώς σημαίνει «γενναίοι άνθρωποι»)en.wikipedia.org. Οι ραββίνοι την ερμήνευσαν ως τάξη αγγέλων.
Χασμαλίμ – (από το βιβλικό Chashmal, «ήλεκτρο»/κεχριμπαρένια λάμψη» που περικύκλωνε το όραμα του Ιεζεκιήλ, Ιεζ. 1:4). Θεωρούνται επίσης φωτεινά ουράνια πνεύματα. Ο Μαϊμονίδης τα βάζει 4η τάξηen.wikipedia.org.
Σεραφείμ – Τα γνωστά εξαπτέρυγα όντα του Ησαΐα, εδώ στην 5η θέσηen.wikipedia.org.
Μαλακίμ – (מלאכים, «Άγγελοι»). Παράδοξα, στη λίστα εμφανίζεται ως ξεχωριστή τάξη η γενική λέξη mal’akhim. Ίσως εννοούνται εδώ οι κοινοί αγγελιοφόροι άγγελοι της καθημερινής θείας πρόνοιαςen.wikipedia.org. Ο Μαϊμονίδης τους τοποθετεί μεσαία (6η).
Ελοχίμ – (אלהים, «θεοί/θεϊκοί»). Στην εβραϊκή γλώσσα, ο όρος Elohim μπορεί να δηλώνει και ουράνια όντα (π.χ. «συναγωγή Θεών» στον Ψαλμό 82). Ο Μαϊμονίδης το χρησιμοποιεί ως κατηγορία αγγέλων με ιδιαίτερη ισχύ – αλλά «όχι τον Ύψιστο Θεό»en.wikipedia.org. Δηλαδή οι Ελοχείμ είναι ισχυρά πνεύματα που όμως υπόκεινται στον Ένα Θεό.
Μπενέ Ελοχίμ – (בני אלהים, «Υιοί του Θεού»). Έκφραση που εμφανίζεται στη Γένεση 6:2 και στο βιβλίο του Ιώβ (1:6) για τους αγγέλους. Εδώ αποτελεί ιδιαίτερη τάξηen.wikipedia.org, ίσως υπονοώντας τους «υιούς» στην αυλή του Θεού.
Χερουβείμ – Παραδόξως ο Μαϊμονίδης βάζει τα Χερουβείμ τόσο χαμηλά (9η θέση)en.wikipedia.org. Ίσως επειδή στον Γένεση υπηρετούν υλική λειτουργία (φυλάνε τον κήπο), επομένως θεωρούνται «χαμηλότερης» λειτουργίας σε σχέση με τις αμιγώς ουράνιες οντότητες.
Ιshim – (אישים, «Άνδρες»). Είναι η χαμηλότερη τάξη, αγγέλοι που παρουσιάζονται σαν άνθρωποιen.wikipedia.org. Για παράδειγμα, οι τρεις άνδρες που επισκέφθηκαν τον Αβραάμ (Γέν. 18:2) ή ο άνδρας που εμφανίστηκε στον Δανιήλ (Δαν. 10:5) θεωρούνται ishim, δηλ. αγγελοι με ανθρώπινη μορφήen.wikipedia.org. Αυτοί οι άγγελοι είναι πλησιέστεροι στην ανθρώπινη αντίληψη – γι’ αυτό και η λέξη Ish-im σχετίζεται ετυμολογικά με το ish (άνθρωπος).

Η παραπάνω δεκάδα (Hayyot, Ophanim, Erelim, Hashmallim, Seraphim, Malakim, Elohim, Bene Elohim, Cherubim, Ishim) απαντά στο Μισνέ Τορά – Νόμοι Θεμελίων του Νόμου 2:7en.wikipedia.org en.wikipedia.org και υιοθετήθηκε και από καμπαλιστικές πηγές (π.χ. Ζοχάρ), με μικρές παραλλαγές σε άλλα έργα. Παρατηρούμε ότι περιλαμβάνει τόσο τα ονόματα που εμφανίζονται ρητά στη Γραφή (Σεραφείμ, Χερουβείμ κ.ά.) όσο και όρους από την παράδοση ή ερμηνεία (Elohim, Ishim). Όλοι αυτοί θεωρούνται ουράνιες τάξεις υπηρετών του Θεού.

Σημαντικοί Άγγελοι και Αρχάγγελοι στην Ιουδαϊκή Παράδοση

Ο Ιουδαϊσμός παραδοσιακά είναι φειδωλός στην ευθεία αναφορά ονομάτων αγγέλων μέσα στη Γραφή. Στην Τανάκ μόνο δύο άγγελοι κατονομάζονται: Μιχαήλ και Γαβριήλ (αμφότεροι στο βιβλίο του Δανιήλ 8-12). Ο Μιχαήλ αναφέρεται ως «εἷς τῶν πρώτων ἀρχόντων» και «ὁ μέγας ἄρχων» προστάτης των υιών του λαού (Δαν. 10:13, 12:1). Ο Γαβριήλ εμφανίζεται ως μεσολαβητής οραμάτων στον Δανιήλ (Δαν. 8:16, 9:21). Αυτοί οι δύο έγιναν από την περίοδο του Δεύτερου Ναού ήδη αντικείμενο σεβασμού – λ.χ. εύρημα στο Κουμράν (Κύλινδρος του Πολέμου) μνημονεύει τον Μιχαήλ ως αρχηγό του φωτός στη μάχη εναντίον των πνευμάτων του σκότους.

Άλλα ονόματα αρχαγγέλων έρχονται στο προσκήνιο σε δευτεροκανονικά και απόκρυφα ιουδαϊκά κείμενα: το πιο σημαντικό είναι το Βιβλίο του Ενώχ Α’ (γνωστό και ως Αιθιοπικό Ενώχ, 3ος-1ος αι. π.Χ.). Εκεί παραδίδεται ότι υπάρχουν επτά κορυφαίοι άγγελοι (οι «άγιοι άγγελοι που αγρυπνούν») και δίνονται συγκεκριμένα τα ονόματά τουςintertextual.bible:

Ουριήλ (Uriel) – άγγελος «του κόσμου και του Ταρτάρου» (άρα επιτηρητής της γης και των κολάσεων)intertextual.bible.
Ραφαήλ (Raphael) – άγγελος «των πνευμάτων των ανθρώπων» (προστάτης των ανθρώπων)intertextual.bible.
Ραγουήλ (Raguel) – άγγελος που «εκδικείται τον κόσμο των φωστήρων» (πιθανώς τιμωρός όσων αμαρτάνουν, ίσως σχετιζόμενος με ουράνια σώματα)intertextual.bible.
Μιχαήλ (Michael) – «αρχιστράτηγος επί του καλλίστου μέρους της ανθρωπότητας και επί του χάους» (δηλ. προστάτης του πιστού λαού και μαχητής κατά του χάους)intertextual.bible.
Σερακαήλ (Saraqiel ή Sariel) – «επί των πνευμάτων που αμαρτάνουν» (φρουρός των πεπτωκότων αγγέλων/πνευμάτων)intertextual.bible.
Γαβριήλ (Gabriel) – «επί του Παραδείσου, των φιδιών και των Χερουβείμ» (κατ’ Ενώχ είναι φύλακας του Παραδείσου και επιβλέπει τα Χερουβείμ, καθώς και τα όντα όπως ο όφις)intertextual.bible.
Ρεμιήλ (Remiel ή Jerahmeel) – «ο οποίος έχει την εξουσία επί των αναστημένων» (άγγελος που ο Θεός έθεσε επί των ψυχών που θα εγερθούν)intertextual.bible.

Αυτά τα επτά ονόματα έγιναν η βάση της παράδοσης περί 7 αρχαγγέλων τόσο στον Ιουδαϊσμό όσο και στον Χριστιανισμό (π.χ. όπως είδαμε, ο Τωβίτ αναφέρει ότι ο Ραφαήλ είναι ένας από τους 7 που παρίστανται ενώπιον του Κυρίουbiblegateway.com, και ο Ιωάννης στην Αποκάλυψη βλέπει 7 αγγέλους ενώπιον του θρόνου). Άλλα απόκρυφα, όπως το Βιβλίο του Δ’ Έσδρα (το οποίο γράφτηκε μετά την καταστροφή του Ναού, ~1ος αι. μ.Χ.), κατονομάζουν επίσης τους αρχάγγελους – στον Δ’ Έσδρα εμφανίζεται ο Ουριήλ ως δάσκαλος του Έσδρα.

Η μεταγενέστερη αγγελική παράδοση των ραββίνων εμπλουτίζεται και με άλλες φιγούρες:

Ο Μετατρόν (Metatron): Πρόκειται για μια εξαιρετικά σημαντική αλλά μυστηριώδη μορφή στο ιουδαϊκό μυστικισμό. Η πρώτη φανέρωσή του είναι σε κάποια χωρία του Ταλμούδ (π.χ. Χαγιγά 15α), όπου αναφέρεται ότι ο Μετατρόν κάθεται σε θρόνο στον ουρανό και καταγράφει τις πράξεις του Ισραήλ. Μάλιστα, μια αγνωστική διήγηση λέει ότι ο ραββίνος Ελισά (Aher) όταν ανέβηκε στους ουρανούς είδε τον Μετατρόν να κάθεται (ενώ όλοι οι άλλοι άγγελοι ίστανται) και υπέθεσε αιρετικά ότι υπάρχουν «δύο εξουσίες» στον ουρανό. Οι ραββίνοι απέρριψαν αυτή την ιδέα και εξήγησαν ότι ο Μετατρόν είχε άδεια εκ Θεού να καθίσει λόγω της αποστολής του ως ουράνιος γραμματέας. Ποιος είναι ο Μετατρόν; Σε μεταγενέστερα κείμενα όπως το 3 Ενώχ (εβραϊκό αποκρυφιστικό έργο, 5ος-6ος αι. μ.Χ.), ο Μετατρόν παρουσιάζεται ως ο μεγαρχάγγελος που άλλοτε ταυτίζεται με τον Ενώχ (τον βιβλικό, που «μετετέθη» ζωντανός στον ουρανό – Γεν. 5:24). Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση, ο Ενώχ «μεταμορφώθηκε σε πύρινο άγγελο» – τον Μετατρόν – και ο Θεός τον έβαλε να καθίσει σε θρόνο δίπλα στον δικό Του ως δεύτερο μετά από Εκείνον σε δύναμηchristianity.com. Ο Μετατρόν ονομάζεται «λίτλος Γιαχβέ» (μικρότερος Κύριος) και «Πρίγκηπας της Παρουσίας» (Sar ha-Panim)christianity.com marquette.edu. Είναι ο αρχισυγγραφέας των ουρανών που καταγράφει τις πράξεις, και μεσίτης του Ισραήλ στον Θεό. Αυτή η ιδέα είναι τόσο τολμηρή που κάποιοι ραββίνοι την είδαν ως απειλητική για την καθαρή μονοθεΐα – ωστόσο, παρέμεινε στο μυστικιστικό ρεύμα. Για παράδειγμα, το Ζοχάρ αποκαλεί τον Μετατρόν “נַעַר” («τον Νεαρό») ως υπηρέτη-νεότερο του Θεούchristianity.com. Στον Θεουργικό Ιουδαϊσμό, ο Μετατρόν εξισώνεται με τον Ανώτερο άγγελο που οδηγούσε τον λαό στην έρημο (αυτόν που ο Θεός είπε στον Μωυσή «το Όνομά μου είναι εν αυτώ», Έξ. 23:21 – κάποιοι ερμήνευσαν ότι αυτός ήταν ο Μετατρόν)christianity.com christianity.com. Συνολικά, ο Μετατρόν θεωρείται ο ισχυρότερος άγγελος, δεύτερος μετά τον Θεό σε δόξα και εξουσίαoccult-world.com thegemara.com. Είναι ο μόνος που επιτρέπεται να κάθεται (σε θρόνο) στον ουρανό – μια τιμή που του δόθηκε, κατά την παράδοση, επειδή ήταν ο Ενώχ ο οποίος ανέβηκε άγιος στον ουρανόansweringislamblog.wordpress.com christianity.com. Εξαιτίας αυτών, ο Μετατρόν κατέλαβε κεντρική θέση σε πολλούς αποκρυφιστικούς κύκλους ως αρχάγγελος-κλειδί.
Σανδαλφόν (Sandalphon): Ένας άλλος μη βιβλικός άγγελος. Η Καμπάλα τον θεωρεί δίδυμο του Μετατρόν. Λέγεται ότι είναι ο προφήτης Ηλίας μετεμορφωμένος σε άγγελο (διότι και ο Ηλίας αναλήφθηκε ζωντανός). Ο Σανδαλφόν περιγράφεται στο Ταλμούδ ως «ψηλός όσο απόσταση 500 χρόνων» και ότι στέκεται πίσω από το Άρμα υφαίνοντας στεφάνια προσευχών για τον Θεό. Δηλαδή, συλλέγει τις προσευχές των πιστών και τις προσφέρει στον Θεό πλεγμένες σαν στεφάνι. Αυτό υποδηλώνει την λειτουργία του ως μεσάζοντα προσευχής.
Άγγελος της Θανάτου: Στην ιουδαϊκή παράδοση, δεν δίνεται συγκεκριμένο όνομα στην Γραφή, όμως στους ραββίνους εμφανίζεται ο όρος «Mal’ach ha-Mavet». Κάποιοι αργότερα τον ονόμασαν Αζραήλ, δανειζόμενοι από το Ισλάμ ίσως. Παρ’ ότι δεν είναι λατρευτός, είναι σημαντική φιγούρα: εκτελεί τις αποφάσεις του Θεού περί θανάτων, όπως λ.χ. ο εξολοθρευτής άγγελος στο Πάσχα της Αιγύπτου.
Άγγελοι των εθνών: Όπως αναφέρθηκε, υπάρχει η έννοια ότι κάθε έθνος έχει τον ουράνιο άγγελό του. Στο Δευτερονόμιο 32:8 (μετάφραση Ο΄) λέει «έστησε όρια εθνών κατά αριθμό αγγέλων Θεού», ενώ το εβραϊκό Μασοριτικό κείμενο λέει «…κατά τον αριθμό των υιών του Ισραήλ». Οι αρχαίοι Έλληνες Ιουδαίοι (μετ. Ο΄) σαφώς πίστευαν στους φύλακες άγγελους των εθνών. Η καμπαλιστική παράδοση μιλάει για 70 έθνη της ανθρωπότητας, καθένα με sar (άρχοντα-άγγελο). Ακόμα και στην εορτή Σοκώτ, τα 70 θυσιαζόμενα μοσχάρια λέγεται ότι αντιστοιχούν στις 70 εθνικές οντότητες και στους αγγέλους τους.

Στη Συναγωγική λατρεία, οι άγγελοι κατέχουν μια διακριτική αλλά υπαρκτή θέση: Στην προσευχή Kedusha (ανάλογη του Τρισάγιου), οι πιστοί μιμούνται τους αγγέλους λέγοντας «Kadosh, kadosh, kadosh» ενώπιον του Θεού όπως οι σεραφείμ. Σε ένα παραδοσιακό τραγούδι του Σαββάτου (Shalom Aleichem), καλωσορίζονται οι «Mal’achei ha-Sharet» (άγγελοι διακονίας) που συνοδεύουν τον άνθρωπο στο σπίτι το βράδυ της Παρασκευήςen.wikipedia.org. Πριν τον ύπνο, πολλοί Εβραίοι λένε την προσευχή «Στο δεξί μου χέρι ο Μιχαήλ, στ’ αριστερά ο Γαβριήλ, μπροστά ο Ουριήλ, πίσω ο Ραφαήλ, και από πάνω η Shekhinah (Θεία Παρουσία)»en.wikipedia.org – μια όμορφη παράλληλη εικόνα με την χριστιανική απόδειπνη προσευχή που προαναφέραμε, δείχνοντας έτσι την κοινή αντιλήψη για τέσσερις αρχαγγελικές προστασίες και την παρουσία του Θεού επάνω.

Αγγελικά Όντα δίπλα στον Θρόνο του Θεού στην Εβραϊκή Παράδοση

Στον Ιουδαϊσμό, η κεντρική αντίληψη είναι ότι ο Θρόνος του Θεού (Kisse ha-Kavod) περιβάλλεται από ουράνια αυλή αγγέλων που Τον υπηρετούν. Ήδη οι προφήτες (Ησαΐας, Ιεζεκιήλ) είδαν τέτοια οράματα. Στα μυστικιστικά κείμενα της Merkabah (θεωρία του Θρόνου-Άρματος) – π.χ. στα Hekhalot – γίνεται εκτενής περιγραφή των επουράνιων παλατιών και των αγγελικών τάξεων που κατοικούν το καθένα. Εκεί συναντούμε:

Χερουβείμ, Οφάνιμ, Χαιώθ: ως οι άμεσοι φορείς και συνοδοί του θρόνου. Ο προφήτης Ιεζεκιήλ χαρακτηρίζεται «αρχήν μεταξύ των Χερουβείμ» σε κάποια Απόκρυφα (όντας οραματιστής του θρόνου). Ο προφήτης Ηλίας επίσης θεωρείται ότι ανέβη με το Άρμα (Merkabah) και είδε τα ίδια τάγματα.
Sar ha-Panim (Άρχων του Προσώπου): Τίτλος που δίνεται σε έναν άγγελο της παρουσίας. Ο Μετατρόν φέρει αυτόν τον τίτλο. Άλλοι άγγελοι «προσώπου» (δηλ. που βλέπουν το πρόσωπο του Θεού διαρκώς) είναι ο Μιχαήλ και ο Γαβριήλ σύμφωνα με την παράδοση.
Άγγελοι που υμνούν: Στα Hekhalot Rabbati και άλλα κείμενα, ομάδες αγγέλων αναφέρονται να ψάλλουν ύμνους εναλλάξ, ημέρα και νύχτα, μπροστά στον θρόνο. Οι ονομασίες τους ποικίλλουν: opa’anim, erinim κτλ.

Η Καμπάλα μεταγενέστερα, συσχετίζοντας αγγέλους με τις Σεφιρώτ (σφαίρες της Θείας Ενέργειας), τοποθέτησε συγκεκριμένους αρχαγγέλους ως «πρίγκηπες» κάθε Σεφιρά. Έτσι σε καμπαλιστικά κείμενα βλέπουμε: Μέτατρον (ή Ραζιήλ) στην κορυφή (Keter), Χοφιήλ/Ζαφκιήλ (Chokhmah/Binah), Τζαδκιήλ (Chesed), Καμαήλ (Gevurah), Ραφαήλ ή Μιχαήλ (Tiferet), Αναήλ (Netzach), Ραφαήλ ή Μιχαήλ (Hod – υπάρχει διχογνωμία ποιος πάει στη Νετζάχ και ποιος στη Χοντ), Γαβριήλ (Yesod), Σανδαλφόν (Malkuth). Αυτοί θεωρούνται ουσιαστικά άρχοντες της κοσμικής τάξης – κατευθύνουν τις δυνάμεις που απορρέουν από τον Θεό προς τον κόσμο. Δεν είναι «δίπλα στον θρόνο» όλοι, παρά μόνο οι ανώτεροι (Μετατρόν κυρίως). Αλλά μετέχουν στη διακυβέρνηση του Σύμπαντος ως εκπρόσωποι του Θεού σε κάθε κοσμικό επίπεδο.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι στην εβραϊκή θεολογία, παρότι υπάρχει αυτή η πλούσια αγγελολογία, υπάρχει και έντονη προειδοποίηση κατά της λατρείας ή επίκλησης των αγγέλων. Η προσοχή δίνεται ολοκληρωτικά στον Ένα Θεό. Οι άγγελοι, όσο υψηλοί και αν είναι (ακόμη και ο Μετατρόν), παραμένουν κτίσματα. Ένα ρητό λέει: «Ακόμα και αν ο Μετατρόν διατάξει, εσύ ζήτησε την εντολή από τον Κύριο». Δηλαδή, δεν δίνεται αυτονομία λατρείας σε κανέναν άγγελο. Αυτό πέρασε και στο Χριστιανισμό (Παύλος στην Κολ. 2:18 καταδικάζει την «θρησκεία των αγγέλων», δηλ. την υπερβολική λατρεία τους). Στον Ιουδαϊσμό, υπήρχε αίρεση των Μεροβιανών που λάτρευαν αγγέλους, την οποία πολεμούσαν οι ραββίνοι.

Ρόλος και Θέση των Αγγέλων στον Ιουδαϊσμό

Συνοπτικά, οι Άγγελοι στον Ιουδαϊσμό θεωρούνται υπηρέτες και αγγελιοφόροι του Θεού (ο ίδιος ο όρος mal’akh = απεσταλμένος). Δεν έχουν αυτόνομη βούληση να αντιταχθούν στον Θεό (με εξαίρεση το δόγμα κάποιων για την πτώση ορισμένων αγγέλων, όπως οι “Γρηγοροί” – βλ. επόμενη ενότητα). Στο τυπικό Ιουδαϊκό πιστεύω, οι άγγελοι εκτελούν πιστά το θέλημα του Θεού. Ένα παραδοσιακό γνωμικό λέει: «Ένας άγγελος δεν μπορεί να κάνει δύο πράγματα, ούτε δύο άγγελοι ένα πράγμα». Δηλαδή, κάθε άγγελος έχει συγκεκριμένη αποστολή και μόλις την ολοκληρώσει, παύει (ή επιστρέφει και περιμένει νέα εντολή). Αυτό δείχνει την απόλυτη αφοσίωση και έλλειψη ανεξάρτητης agenda εκ μέρους τους.

Υπάρχει επίσης η αντίληψη ότι οι άγγελοι δεν έχουν ελεύθερη βούληση να αμαρτήσουν, σε αντίθεση με τον άνθρωπο. Είναι σαν ζώα στην υπηρεσία του Θεού – δεν μπορούν παρά να υπακούσουν. Ωστόσο, αυτό δυσχεραίνεται από την ύπαρξη παραδόσεων για «πεπτωκότες αγγέλους» (όπως οι Watchers/Γρηγοροί του Ενώχ, ή ο Samael). Ο mainstream Ιουδαϊσμός αντιμετωπίζει αυτές τις διηγήσεις συνήθως αλληγορικά.

Οι άγγελοι κατέχουν επίσης ρόλο στη δημιουργία (λ.χ. οι ραββίνοι έλεγαν ότι πριν φτιάξει ο Θεός τον άνθρωπο, συμβουλεύτηκε τους αγγέλους και μερικοί διαφώνησαν – Midrash Bereshit Rabbah 8:5). Σε άλλες μίντρασh, οι άγγελοι δοκιμάζονται: π.χ. λέγεται ότι όταν ο Μωυσής ανέβηκε στο Σινά, οι άγγελοι αντέδρασαν λέγοντας «τι δουλειά έχει ο θνητός εδώ;» και ο Θεός τους έλεγξε.

Σε ό,τι αφορά την καθημερινή ζωή, η ιουδαϊκή πίστη αποδέχεται ότι αγγελοι προστατεύουν τους δίκαιους (όπως ο Τωβίας είχε τον Ραφαήλ) και επίσης ότι αγγελοι συνοδεύουν συλλογικά το λαό (π.χ. σε κάθε συναγωγή λέγεται ότι έρχεται και ο άγγελος της). Ωστόσο, πάντα η προσευχή απευθύνεται στον Θεό άμεσα.

Συμπερασματικά, ο Ιουδαϊσμός παρουσιάζει πλούσια ονοματολογία και ταξινόμηση αγγέλων, αλλά χωρίς δογματική έμφαση στην ιεραρχία. Περισσότερο ενδιαφέρεται για το μήνυμα που μεταφέρουν (π.χ. ονόματα όπως Μιχαήλ, Γαβριήλ που έχουν σημασία) και για τον συμβολισμό τους στην σχέση Θεού-κόσμου. Οι καμπαλιστές ειδικά, είδαν στους αγγέλους προσωποποιήσεις των θείων δυνάμεων που διαμεσολαβούν μεταξύ του άπειρου Θεού (Ein Sof) και της υλικής δημιουργίας. Έτσι, οι άγγελοι είναι όπως οι «ακτίνες» του θείου φωτός – δεν είναι το φως αυτό καθαυτό, αλλά μέσω αυτών φτάνει η ενέργεια στον κόσμοen.wikipedia.org en.wikipedia.org. Δεν λατρεύονται, αλλά τιμώνται ως μέρος του σχεδίου του Θεού.

Ισλαμική Παράδοση

Κατηγορίες και Ιδιότητες των Αγγέλων στο Ισλάμ

Στο Ισλάμ, η πίστη στους αγγέλους (ملائكة, malā’ika) αποτελεί άρθρο πίστης. Το Κοράνι συχνά μνημονεύει αγγέλους, όμως δεν παραθέτει επίσημη ιεραρχία «ταγμάτων» με την έννοια των χριστιανικών «Χερουβείμ-Σεραφείμ κ.ο.κ.»en.wikipedia.org. Παρά ταύτα, από το Κοράνι και τα Hadith (ρήσεις του Προφήτη) συνάγεται ότι υπάρχουν διαφορετικές τάξεις αγγέλων με διακριτές αποστολές και εγγύτητα στον Θεό. Ισλαμικοί λόγιοι έχουν προσπαθήσει να ομαδοποιήσουν τους αγγέλους είτε σε συγκεκριμένο αριθμό τάξεων είτε σε κατηγορίες. Για παράδειγμα, κάποιοι μιλούν για 14 κατηγορίες αγγέλων, ενώ ο λόγιος al-Qazwini (13ος αι.) φαντάστηκε μια ιεραρχία με την Rūḥ (Πνεύμα) στην κορυφή, γύρω από την οποία υπάρχουν οι τέσσερις αρχάγγελοι-χερουβείμ, κατόπιν οι άγγελοι των επτά ουρανών, κ.ο.κ.en.wikipedia.org.

Ένας μεταγενέστερος σχολιαστής, ο Fakhr al-Dīn al-Rāzī (12ος αι.), διέκρινε οκτώ μεγάλες ομάδες αγγέλων, παρουσιάζοντας αξιοσημείωτη αντιστοιχία με τα χριστιανικά τάγματαen.wikipedia.org:

Hamalat al-‘Arsh – οι Φορείς του Θρόνου του Αλλάχ. Στο Κοράνιο αναφέρεται: «Την Ημέρα της Ανάστασης, οκτώ [άγγελοι] θα βαστάζουν τον Θρόνο του Κυρίου σου» (Σούρα 69:17)quran.com. Επίσης, ήδη τώρα τέσσερις μεγάλοι άγγελοι φέρουν τον Θρόνο και οι οποίοι θα γίνουν οκτώ στη Συντέλειαislamqa.info surahquran.com. Αυτοί οι άγγελοι ανάγονται στα χριστιανικά Σεραφείμ κατά τον al-Razien.wikipedia.org, υπό την έννοια ότι είναι οι πλησιέστεροι στον Θεό και κρατούν τον ουράνιο Θρόνο Του. Περιγράφονται σε hadith ως πελώρια όντα, των οποίων η απόσταση μεταξύ των λοβών των αυτιών και των ώμων ισούται με ταξίδι 700 ετών – δηλαδή τεράστιοι πέρα από φαντασία, δείγμα της δόξας του Θεού που φέρουν.
Al-Muqarrabūn – οι Πλησίον [του Θεού], που συχνά ταυτίζονται με τα Karūbiyyīn (αραβοποίηση του “Cherubim”). Αυτοί είναι οι άγγελοι που περιστοιχίζουν τον Θρόνο του Αλλάχ, υμνώντας Τον αδιάκοπα με tasbīḥ (λέγοντας “Subḥān Allāh” – Δόξα τω Θεώ)en.wikipedia.org. Σε αυτούς συγκαταλέγονται κατ’ εξοχήν οι τέσσερις αρχάγγελοι (Γαβριήλ, Μιχαήλ κ.ά.), αλλά και άλλες αγγελικές χορωδίες. Είναι δηλαδή η ανώτατη τάξη λατρευτών αγγέλων, όπως τα Χερουβείμ/Σεραφείμ στον Χριστιανισμό.
Al-Mala’ika al-Mursalīn (Αρχάγγελοι απεσταλμένοι) – σε αυτήν την κατηγορία ο al-Razi τοποθετεί τους γνωστούς τέσσερις μεγάλους αρχαγγέλους: Jibrīl (Γαβριήλ), Mīka’īl (Μιχαήλ), Isrāfīl και ‘Azrā’īlen.wikipedia.org. Αυτοί είναι οι αρχηγικοί άγγελοι με συγκεκριμένες αρμοδιότητες:
- Ο Jibrīl (Γαβριήλ) είναι ο «روح القدس» (Rūḥ al-Qudus, Άγιο Πνεύμα) στην ισλαμική παράδοση και ο άγγελος της Αποκάλυψης: έφερε το Κοράνιο στον Προφήτη Μωάμεθ. Κατέχει την ύψιστη θέση ανάμεσα στους αγγέλους ως Amin (Αξιόπιστος).
- Ο Mīkā’īl (Μιχαήλ) είναι ο άγγελος του ελέους και των φυσικών φαινομένων: κατευθύνει τη βροχή, τη βλάστηση κ.λπ. Θεωρείται προστάτης των ανθρώπων για υλικά αγαθά.
- Ο Isrāfīl (συχνά αντιστοιχεί στον Ραφαήλ) είναι ο άγγελος που θα σαλπίσει την Σάλπιγγα την Ημέρα της Κρίσης. Παριστάνεται με την τρομπέτα στο στόμα, έτοιμος να φυσήξει μόλις ο Θεός διατάξει. Σύμφωνα με παράδοση, ήδη έχει σηκώσει τη σάλπιγγα και περιμένει το πρόσταγμα.
- Ο ‘Azrā’īl είναι το όνομα που αποδίδεται στον Άγγελο του Θανάτου στο ισλαμικό λαϊκό λεξιλόγιο (αν και δεν αναφέρεται στο Κοράνιο). Η κύρια αρμοδιότητά του είναι να λαμβάνει τις ψυχές κατά τον θάνατο. Συχνά αναφέρεται απλά ως Malak al-Mawt.
Οι τέσσερις αυτοί μαζί ονομάζονται μερικές φορές «Αρχάγγελοι» στην ισλαμική θεολογία, αν και το Κοράνι δεν χρησιμοποιεί τη λέξη αυτή. Αξίζει να σημειωθεί ότι το όνομα Γαβριήλ (Jibril) και Μιχαήλ (Mikail) εμφανίζονται ρητώς στο Κοράνιο (2:98), ενώ τα άλλα δύο ονόματα προέρχονται από Hadith.
Mala’ikat al-Samāwāt (Άγγελοι των Ουρανών) – κατά την κλασική ισλαμική κοσμολογία, υπάρχουν επτά ουρανοί (επτά επίπεδα ουράνιου κόσμου πάνω από τη γη). Σε κάθε ουρανό κυβερνά ένας άγγελος ή ομάδα αγγέλων. Ο al-Razi φέρνει ως παράδειγμα τον Riḍwān, τον άγγελο-φύλακα του Παραδείσου (Jannah)en.wikipedia.org, ο οποίος θεωρείται επικεφαλής ενός εκ των ανωτέρων ουρανών. Παρομοίως, κάθε ουράνια σφαίρα έχει τους αγγέλους της. Στα ταξίδια του Μωάμεθ (Mi’raj), αναφέρεται ότι στον πρώτο ουρανό συνάντησε τον άγγελο-φύλακα και διάφορους προφήτες, στον δεύτερο άλλους κ.ο.κ. – αυτό υπονοεί μια ιεραρχία από τον χαμηλότερο ουρανό (πλησιέστερο στη γη) προς τον έβδομο (πλησιέστερο στον Θρόνο). Στον έβδομο ουρανό ο ίδιος ο Προφήτης συνάντησε τον Gabriel να μην μπορεί να προχωρήσει άλλο κοντά στον Θεό, και πέρασε μόνος του στο Θρόνο.
Mala’ikat Jahannam (Άγγελοι της Κόλασης) – το Κοράνι μνημονεύει ότι στην κόλαση (Jahannam) υπάρχουν 19 φρουροί άγγελοι (74:30). Ο επικεφαλής τους είναι ο Mālik (Όνομα που σημαίνει «Κύριος/Φύλακας» – Κοράνι 43:77)islamqa.info. Οι υπόλοιποι αποκαλούνται Zabāniyah (Κοράνι 96:18) και είναι οι τιμωροί των κολασμένων. Αυτοί οι άγγελοι εκπληρώνουν το έργο της δικαιοσύνης του Θεού στην μεταθανάτια τιμωρία.
Al-Ḥafazah (Φύλακες Άγγελοι) – Στο Ισλάμ είναι ισχυρή η πίστη ότι κάθε άνθρωπος έχει δύο αγγέλους φύλακες/καταγραφείς μαζί του. Συγκεκριμένα, το Κοράνι 13:11 λέει: «Για κάθε άνθρωπο υπάρχουν διαδοχικοί [άγγελοι] μπροστά και πίσω του που τον φυλούν με διαταγή του Θεού». Επίσης, στο 82:10-11: «πάνω σας υπάρχουν φύλακες, ευγενείς γραφείς…». Αυτοί αποκαλούνται Kirāmān Kātibīn («Ευγενείς Γραφείς») που καταγράφουν όλες τις πράξεις του ανθρώπουen.wikipedia.org. Συνεπώς, συνδυάζουν δύο ρόλους: προστατεύουν αλλά και κρατούν αρχείο. Οι Μουσουλμάνοι συχνά συνειδητοποιούν την παρουσία τους λέγοντας ότι στον έναν ώμο κάθεται ο άγγελος των καλών πράξεων και στον άλλο των κακών, γράφοντας.
Angels of Nature (Άγγελοι των Φυσικών Φαινομένων) – Η ισλαμική παράδοση αποδίδει διάφορα φυσικά φαινόμενα σε αγγέλους: λ.χ. ο άγγελος Μικαήλ ήδη αναφέρθηκε για βροχή και καρπούς. Υπάρχει άγγελος της βροντής (Ra’d), αναφερόμενος στο Κοράνι 13:13: «και η βροντή υμνεί τις δοξολογίες Του, και οι άγγελοι από φόβο Του…». Σε hadith, ο Προφήτης είπε: «η βροντή είναι άγγελος από τους αγγέλους που είναι επιφορτισμένοι με τα σύννεφα, έχοντας στα χέρια του μαστίγιο φωτιάς το οποίο οδηγεί τα σύννεφα όπου έχει διαταχθεί» – δίνοντας έτσι μια ζωντανή προσωποποίηση του φυσικού φαινομένου. Παρομοίως, άγγελοι αποδίδονται στον άνεμο, στη βροχή, στη γη (π.χ. ένας άγγελος που κουβαλά τη γη σε κάποιο μύθο).
Άλλες ομάδες: Υπάρχουν ακόμη διάφορα είδη αγγέλων που αναφέρονται στην ισλαμική πίστη:
- Munkar και Nakīr: Δύο άγγελοι που επισκέπτονται τον τάφο κάθε νεκρού λίγο μετά την ταφή, για να τον ανακρίνουν περί της πίστης του. Ανάλογα με τις απαντήσεις του, διευρύνεται ο τάφος του (για πιστούς) ή στενεύει με οδύνη (για άπιστους). Αυτή είναι η περίφημη δοκιμασία του τάφου.
- Hārūt και Mārūt: Δύο άγγελοι που αναφέρονται στο Κοράνι 2:102. Λέγεται ότι στάλθηκαν δοκιμαστικά στη Βαβυλώνα και δίδαξαν μαγεία στους ανθρώπους ως πειρασμό. Αυτό είναι ειδική περίπτωση αγγέλων που έδρασαν σαν άνθρωποι.
- Darda’il: Μια παράδοση μιλάει για τέσσερις αγγέλους που περιπλανώνται αναζητώντας συγκεντρώσεις όπου γίνεται μνεία του Θεού (dhikr). Όταν τις βρίσκουν, καλούν και άλλους αγγέλους να συμμετάσχουν.
- Angels of the Mountains: Σε ένα hadith, ο άγγελος των βουνών προσφέρθηκε στον Προφήτη να καταστρέψει μια εχθρική πόλη (Ταέφ) με δύο βουνά, αλλά ο Προφήτης αρνήθηκε από έλεος.
- Άγγελοι εκατομμυρίων: Ορισμένες διηγήσεις τονίζουν τον αμέτρητο αριθμό αγγέλων. Λ.χ. σε μια νυχτερινή ανάβαση (Mi’raj) ο Προφήτης είδε το Bayt al-Ma’mur (Ουράνιο Ιερό πάνω από την Καάμπα) όπου 70.000 άγγελοι εισέρχονται καθημερινά να λατρεύσουν και δεν ξαναβγαίνουν – κάθε μέρα άλλοι 70.000, υπονοώντας τρισεκατομμύρια αγγέλων υπάρχοντες.

Κεντρικό δόγμα στο Ισλάμ είναι ότι οι άγγελοι είναι πλήρως υποταγμένα πλάσματα: «δεν ανυπακούουν ποτέ τον Αλλάχ σ’ ό,τι τους διατάζει και κάνουν ό,τι τους λέγεται» (66:6). Δεν έχουν φύλο, δεν τρώνε/πίνουν, δεν κουράζονται από τη λατρεία. Δεν θεωρούνται κατ’ εικόνα Θεού όπως ο άνθρωπος, είναι μάλλον φτιαγμένοι από φως (nur) σύμφωνα με ένα hadith, αντίθετα με τους ανθρώπους (πηλό) και τα τζιν (φωτιά). Έτσι, είναι αγνότερη μορφή ζωής. Η μουσουλμανική θεολογία τονίζει ότι οι άγγελοι δεν έχουν ελεύθερη βούληση για ανυπακοή, σε αντίθεση με τους τζιν (όπου εκεί ανήκει ο Iblis/Σατανάς – δεν είναι πεπτωκώς άγγελος αλλά πεπτωκώς τζιν).

Επώνυμοι Άγγελοι και Θέση τους ως προς τον Θεό (Ισλάμ)

Ποιοι είναι κοντά στον Θεό; Στο Ισλάμ, όπως προαναφέρθηκε, οι πιο κοντινοί θεωρούνται οι άγγελοι του θρόνου (‘Arsh). Αυτοί περιγράφονται στο Κοράνι 40:7: «Οι [άγγελοι] που φέρουν τον Θρόνο και όσοι βρίσκονται γύρω απ’ αυτόν υμνούν με δοξολογία τον Κύριό τους, πιστεύουν σ’ Αυτόν και ζητούν συγχώρηση για τους πιστούς…»islamawakened.com. Βλέπουμε ότι ακριβώς όπως στην χριστιανική Αποκάλυψη, έτσι και στο Κοράνιο υπάρχει η εικόνα αγγέλων γύρω από τον Θρόνο που δοξολογούν τον Θεό και προσεύχονται υπέρ των πιστών.

Οι Muqarrabun (Πλησιέστεροι) άγγελοι είναι όρος στο Κοράνι (4:172, 56:11) που οι σχολιαστές απέδωσαν στους αρχαγγέλους. Ειδικά ο Jibril αποκαλείται “al-Rūh al-Amīn” (το Αξιόπιστο Πνεύμα) και θεωρείται ο πιο τιμημένος άγγελος, στάμενος δίπλα στον Θεό (μεταφορικά). Είναι αξιοσημείωτο πως το Ισλάμ αρνείται ότι οποιοσδήποτε – άνθρωπος ή άγγελος – μπορεί να έχει θέση συγκάθετου δίπλα στον Θεό. Ο θρόνος του Αλλάχ είναι μοναδικός, και κανένας δεν «κάθεται» παραπλεύρως (σε αντίθεση με την χριστιανική εικόνα του Χριστού στα δεξιά του Πατρός). Όταν λέγεται ότι κάποιοι άγγελοι είναι «οι πλησίον Του», εννοείται σε τάξη αξίας και τιμής, όχι κυριολεκτικά ότι κάθονται.

Μεταξύ των τεσσάρων μεγάλων, υπάρχει παράδοση ότι ο Γαβριήλ είναι ο ανώτερος. Ένας λόγος είναι ότι αυτός έφερε τον Λόγο του Θεού (Κοράνι). Δίπλα του, ο Μιχαήλ θεωρείται επίσης μεγάλος (φέρνει υλικά ελέη). Ο Ισραφείλ έχει την τρομερή αποστολή της έναρξης της Κρίσης, και ο Άζραελ το καθημερινό έργο του θανάτου. Κάποια ισλαμική λογοτεχνία παρουσιάζει ακόμα και διαλόγους: π.χ. σε μια αφήγηση ο Θεός ρώτησε τους αγγέλους τι θα έκαναν αν έφτιαχνε ανθρώπους. Ο Ιμπλίς (που τότε συγκαταλεγόταν στους αγγέλους προτού αποκαλυφθεί η ανυπακοή του) είπε «θα τους παρασύρω», ο Μιχαήλ είπε «θα τους ελεήσω», ο Γαβριήλ είπε «θα τους διδάσκω», κτλ. Αυτό δεν είναι επίσημο δόγμα αλλά δίνει μια αίσθηση προσωπικοτήτων στους αρχαγγέλους στα μάτια των πιστών.

Ο Ισλαμικός μυστικισμός (Σουφισμός) ποιητικά ανέπτυξε και αυτός αγγελολογία: Ο Jalal al-Din Rumi π.χ. έγραψε ότι «αγγέλοι λαμπεροί σαν φλόγες περιβάλλουν τον θρόνο, τραγουδούν μελωδίες αγάπης στον Θεό». Κάποιοι Σούφι, επηρεασμένοι από νεοπλατωνικές ιδέες, έβλεπαν τους αγγέλους ως αφηρημένες φωτεινές νοήσεις (οι “ουράνιοι νοες” του αλ-Φαραμπί και Ιμπν Σινά).

Ρόλοι των Αγγέλων στην Ισλαμική ιεραρχία

Οι ρόλοι μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

Λατρευτές: Σύνολα αγγέλων που μόνο λατρεύουν τον Θεό διαρκώς. Σε hadith λέγεται: «Την ημέρα της Κρίσης, ο ουρανός θα τριζοβολήσει από τους αγγέλους που τον γεμίζουν˙ άλλοι στέκονται όρθιοι από τότε που δημιουργήθηκαν και δεν έχουν πάψει να στέκονται, άλλοι σε ρουκού’ (γονυκλισία) ακατάπαυστα, άλλοι σε σουτζούντ (προσκύνηση) ακατάπαυστα, και την ημέρα εκείνη θα σηκώσουν κεφάλι λέγοντας: “Δόξα Σοι, δεν Σε λατρέψαμε όσο Σου άξιζε!””. Αυτή η διήγηση δείχνει την μουσουλμανική αντίληψη ότι οι άγγελοι είναι τέλεια λατρευτικά όντα.
Μεταφορείς της Θείας Λέξης: Ο Γαβριήλ είναι ο κύριος, αλλά και άλλοι εκτελούν αποστολές σε προφήτες ή αγίους. Π.χ. άγγελος μίλησε στη Μαριάμ (Μαρία, μητέρα Ιησού) αναγγέλλοντας θαυματουργή σύλληψη (Κοράνι 19:17).
Εκτελεστές της Θείας Βούλησης: Από τη διαχείριση του φυσικού κόσμου (καιρού, ασθενειών, θαυμάτων) μέχρι τις τιμωρίες (καταστροφή Σοδόμων – αν και στο Κοράνι αποδίδεται σε κραυγή ή πετροβολισμό, αλλού λέγεται ότι άγγελοι π.χ. ο Γαβριήλ ανέτρεψε τις πόλεις), και μέχρι το τέλος του κόσμου (σάλπισμα Ισραφείλ).
Ψυχοπομποί και μεσάζοντες: Άγγελοι παραλαμβάνουν την ψυχή στον θάνατο (Άζραελ και βοηθοί του). Άγγελοι οδηγούν τις ψυχές στην Παρουσία του Θεού για κρίση. Άγγελοι μεσολαβούν ζητώντας συγχώρηση για τους πιστούς (βλ. προαναφερθέν 40:7). Επίσης, κατά την Προσευχή (Salat) των Μουσουλμάνων, πιστεύεται ότι άγγελοι παρίστανται – γι’ αυτό στο τέλος της προσευχής στρέφονται δεξιά κι αριστερά λέγοντας “Salam alaikum wa rahmatullah” (Ειρήνη σε σας και έλεος του Θεού), που ερμηνεύεται ως χαιρετισμός προς τους αγγέλους που είναι παρόντες στους ώμους τους (φύλακες και καταγραφείς).
Φύλακες της θείας τάξης: Είτε πρόκειται για φύλακες ανθρώπων, είτε Παραδείσου/Κόλασης, είτε του ίδιου του σύμπαντος (π.χ. το Κοράνι αναφέρει πως ο ουρανός είναι φυλασσόμενος από αγγέλους και αστέρια έναντι των δαιμονικών ακροατών – 37:6-10).

Τέλος, στο Ισλάμ είναι αξιοσημείωτο ότι δεν υπάρχει έννοια “πεσόντων αγγέλων”: Ο Σατανάς (Iblis) δεν ήταν άγγελος αλλά από το γένος των Jinn (Κοράνι 18:50). Τα μοναδικά που θα μπορούσαν να ιδωθούν ως «πεπτωκότα» είναι οι Hārut και Mārut, που όμως στο Κοράνι δηλώνεται ότι ήταν δοκιμασία και δεν “εξέπεσαν” με τη χριστιανική έννοια, απλώς δίδαξαν κάτι επιβλαβές ως δοκιμή. Έτσι, οι άγγελοι στο ισλαμικό δόγμα παραμένουν αλάθητα υπάκουοι.

Συνοψίζοντας την ισλαμική θέση: οι άγγελοι είναι τίμιοι δούλοι (“‘ibādun mukramūn”, 21:26) που “δεν προπορεύονται του Λόγου Του και ενεργούν κατά την εντολή Του” (21:27). Δεν φέρουν καμία θεότητα ούτε μεσολαβούν ως αντικείμενα λατρείας – η λατρεία απευθύνεται μόνο στον Αλλάχ. Τιμώνται όμως ως ευλογημένοι προσκυνητές και βοηθοί: οι μουσουλμάνοι τους χαιρετούν (π.χ. λέγεται ότι όταν μπαίνουν σε σπίτι λένε “Salam alaikum” στους αγγέλους του σπιτιού). Η θέση τους στην πνευματική ιεραρχία είναι κάτω από τους προφήτες: ενδιαφέρον, το Ισλάμ διδάσκει ότι οι άνθρωποι προφήτες/άγιοι μπορεί να ξεπεράσουν τους αγγέλους σε αξία, διότι ο άνθρωπος λατρεύει με ελεύθερη βούληση ενώ ο άγγελος χωρίς δυνατότητα αμαρτίας. Έτσι, ο Μωάμεθ θεωρείται ανώτερος πάσης δημιουργίας, άρα και αγγέλων. Παρ’ όλ’ αυτά, οι άγγελοι είναι αναμάρτητοι και γι’ αυτό ο άνθρωπος δεν μπορεί να τους φτάσει στην ποιοτική καθαρότητα παρά μόνο αν αγιαστεί πλήρως.

Αποκρυφιστικές και Μυστικιστικές Παραδόσεις

Πέραν των επίσημων δογμάτων, διάφορες αποκρυφιστικές, εσωτερικές ή μυστικιστικές παραδόσεις ανέπτυξαν δικές τους λεπτομερείς ταξινομήσεις και αφηγήσεις για αγγέλους και άλλα θεϊκά/ουράνια όντα. Αυτές συχνά αντλούν από τους μεγάλους θρησκευτικούς κορμούς (Χριστιανισμό, Ιουδαϊσμό, Ισλάμ), αλλά εισάγουν νέα στοιχεία ή δίνουν διαφορετική έμφαση. Εδώ θα εξετάσουμε ορισμένες αξιοσημείωτες περιπτώσεις: Απόκρυφα χριστιανικά κείμενα, Εβραϊκή Καμπαλιστική/Αποκρυφιστική παράδοση, καθώς και μεταγενέστερες εσωτερικές δυτικές παραδόσεις (π.χ. Ενώχια μαγεία, θεοσοφία κ.λπ.).

Απόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα και Οράματα

Η πρώιμη χριστιανική εποχή παρήγαγε πολλά απόκρυφα/ψευδεπίγραφα έργα που ασχολούνται με ουράνιες αποκαλύψεις. Αυτά, παρότι δεν έγιναν μέρος του επίσημου κανόνα, επηρέασαν τη φαντασία περί αγγέλων. Αναφέρουμε μερικά:

Η Αποκάλυψη του Πέτρου (2ος αι.) – ένα από τα αρχαιότερα απόκρυφα, δίνει κυρίως εικόνες του Παραδείσου και της Κολάσεως. Αναφέρεται ότι ο Πέτρος είδε τον ουρανό και την δόξα των δικαίων. Σύμφωνα με μελετητές, σε κάποιο σημείο υπονοεί ότι ο Χριστός κάθεται σε θρόνο δίπλα στον Θεό Πατέρα, ενώ πλήθος αγγέλων γύρω. Οι άγγελοι παρουσιάζονται να οδηγούν τις ψυχές των δικαίων κοντά στο θρόνο και των αμαρτωλών στην τιμωρία. Αν και το κείμενο σώζεται αποσπασματικά, φαίνεται ότι διέκρινε άγγελους εκδικητές (που επιβάλλουν τιμωρίες στην κόλαση) και άγγελους ευσπλαχνίας (που καθοδηγούν στον Παράδεισο)peeters-leuven.be zora.uzh.ch.
Τα Οράματα του Παύλου και η Αποκάλυψη του Ενώχ (Σλαβονικό Β΄ Ενώχ, ~1ος αι. μ.Χ.) δίνουν εικόνες των επτά ουρανών. Στο Β΄ Ενώχ, ο Ενώχ ανεβαίνει τους ουρανούς και βλέπει ποικιλία όντων: από αγγέλους φύλακες του πρώτου ουρανού, μέχρι τους Γρηγορούς (Watchers) στον 5ο ουρανό – εδώ παρουσιάζονται οι Γρηγοροί ως έκπτωτοι άγγελοι που κλαίνε δεμένοι για την αμαρτία τους (είχαν επιθυμήσει γυναίκες – καθαρή αναφορά στη διήγηση του Α΄ Ενώχ για τους πεπτωκότες). Στον 6ο ουρανό βλέπει στρατιές αγγέλων λειτουργών, και στον 7ο θεάται τον ίδιο τον Θεό περιβαλλόμενο από Σεραφείμ και Χερουβείμ. Το Β΄ Ενώχ εισάγει και αλλόκοτες μορφές: π.χ. μιλά για φοινίκες και χελιδόνια – όχι τα πουλιά, αλλά Phoenixes και Chalkydri – μυθικά πτηνόμορφα όντα που τραγουδούν δοξολογία τη νύχτα (ίσως συμβολικά των άστρων). Αυτά τα πλάσματα θεωρούνται στην αποκρυφιστική παράδοση ως ιδιαίτερα ουράνια ζώα που υπηρετούν τον Θεό με ύμνο.
Το Δ΄ βιβλίο του Έσδρα (γνωστό και ως Αποκάλυψη Έσδρα) εισάγει πάλι τον Ουριήλ να συνομιλεί με τον Έσδρα, εξηγώντας του τα θεία σχέδια. Εδώ ο Ουριήλ ενεργεί ως διδάσκαλος άγγελος (angelus interpres), ρόλος που βλέπουμε και σε άλλα οράματα (π.χ. στον Δανιήλ ήταν ο Γαβριήλ, στην Αποκάλυψη Ιωάννου ένας «άγγελος» διερμηνεύει). Αυτό πέρασε στην μεσαιωνική εικονογραφία: λ.χ. ο Δάντης στην Θεία Κωμωδία παρουσιάζει τον άγγελο να ανοίγει τις πύλες της πόλης του Δισ (Κόλαση) και έναν άγγελο-οδηγό σε κάποιο καθαρτήριο.
Ο Μέγας Απόκρυφος Παύλου (Visio Pauli, ~3ος αι.) παρουσιάζει τον Παύλο να περιηγείται τον Παράδεισο με ξενάγηση αγγέλου. Εκεί βλέπει θρόνους αγγέλων, ποτάμια, δέντρα, και τις ψυχές των δικαίων με στολές αγγελικές. Αυτό αντικατοπτρίζει μια ιδέα: ότι οι άγιοι νεκροί γίνονται σαν άγγελοι στον ουρανό (συμφωνώντας με τον λόγο του Ιησού «θα είναι ως άγγελοι»). Δεν τους κάνει όμως κυριολεκτικά αγγέλους, απλώς συμμετέχουν στην ίδια λατρεία.

Τα γνωστικά κείμενα (π.χ. Αποκάλυψη του Πέτρου στην βιβλιοθήκη Ναγκ Χαμμάντι, που είναι διαφορετικό έργο από την προαναφερθείσα ορθόδοξη Αποκάλυψη Πέτρου) συχνά παρουσιάζουν πολύπλοκες αιωνικές ιεραρχίες. Οι Γνωστικοί μιλούσαν για Αιώνες (Æons) – θείες εκπορεύσεις – και Άρχοντες – κατώτερες δυνάμεις που κυβερνούν το σύμπαν. Εδώ μπαίνουμε σε άλλη σφαίρα: Οι γνωστικοί θεωρούσαν ορισμένους αγγέλους (ή Άρχοντες) αρνητικούς – π.χ. τον Ιαλνταβαώθ ως κακό δημιουργό, με συνεργάτες αρχαγγέλους-άρχοντες που κυβερνούν τους 7 πλανήτες. Πρόκειται για αντιστροφή της παραδοσιακής αγγελολογίας: οι γνωστικοί δαιμονοποίησαν κάποιους αγγέλους, θεωρώντας τους υπεύθυνους για τη φυλάκιση των ψυχών στον υλικό κόσμο. Στην ορθόδοξη/καθολική αγιογραφία, αυτούς θα τους λέγαμε δαίμονες, αλλά οι γνωστικοί συχνά χρησιμοποιούν τα ονόματα γνωστών αγγέλων ως Άρχοντες (ίσως πολεμική στο κατεστημένο).

Εβραϊκή Καμπαλιστική και Απόκρυφη Παράδοση

Η Καμπάλα, ως μυστικιστική πλευρά του Ιουδαϊσμού, ήδη αναφέρθηκε εν μέρει. Να προσθέσουμε εδώ μερικά σημεία:

Το Ζοχάρ (13ος αι.) επαναλαμβάνει τη δεκάδα Μαϊμονίδη, αλλά συχνά δίνει έμφαση στον συμβολισμό. Για παράδειγμα, λέει πως τα Χερουβείμ στις γραφές συμβολίζουν τα δύο κύρινα μέρη του Θεού (δύο σεφιρώτ, ίσως Χοκμά και Μπινά). Οι άγγελοι αντιμετωπίζονται ως προσωποποιήσεις των Σεφιρώτ: π.χ. ο Μιχαήλ αντιστοιχεί στη Σεφιρά Χεσέντ (Έλεος), ο Γαβριήλ στη Γκεβούρα (Δύναμη/Κρίση), ο Ραφαήλ στην Τιφ’ερέτ (Κάλλος/Αρμονία), ο Ουριήλ στη Μαλχούτ (Βασιλεία) ή στον Νετζάχ (Αιώνια Νίκη) σε κάποιες παραδόσεις. Ο Μετατρόν συσχετίστηκε με την κορυφή (Κέτερ ή Χόχμα – σοφία) ή γενικά με τον “Όλον” των αγγέλων. Ο Σανδαλφόν, όπως είπαμε, με την Μαλχούτ. Έτσι οι άγγελοι και οι αρχάγγελοι έγιναν μέρος όχι τόσο λατρείας όσο μυστικιστικής διαλογιστικής: ο καμπαλιστής στοχάζεται πάνω στα ονόματά τους για να εννοήσει τις ενέργειες του Θεού.
Τα Επτά Ουράνια (Shamayim) διαδραματίζουν ρόλο σε κάποια καμπαλιστικά κείμενα. Δίνουν μάλιστα όνομα σε κάθε επίπεδο ουρανού (π.χ. Vilon, Raki’a, Shehaqim, Zebul, Ma’on, Makon, Araboth) και συσχετίζουν τα υψηλότερα με όλο και πιο υψηλές οντότητες: Στο Zebul π.χ. λένε ότι είναι ο κατοικητήριος τόπος του Μετατρόν· στο Araboth (έβδομο) ο Θρόνος του Θεού περιβαλλόμενος από Χαιώθ, Οφάνια κ.λπ. Αυτά τα βρίσκουμε σε κείμενα όπως το Berith Menuchah (Γρανάδα, 14ος αι.)en.wikipedia.org en.wikipedia.org.
Η Ενώχια Μαγεία (John Dee, 16ος αι.): Ένα ενδιαφέρον μεταγενέστερο αποκρυφιστικό σύστημα, φτιαγμένο από τον Άγγλο αποκρυφιστή John Dee. Ισχυρίστηκε ότι έλαβε από αγγέλους (μέσω scrying) μια ιδιαίτερη “αγγελική” γλώσσα – την Ενώχια – και ονόματα πολλών αγγελικών οντοτήτων που κυβερνούν διάφορες “αέρινες” περιοχές. Εδώ βλέπουμε πώς η έννοια των αγγέλων περνά σε καθαρά μαγικό σύστημα: Οι πίνακες του John Dee περιέχουν 91 ονόματα πνευμάτων (μερικά αγγελικά, μερικά όχι ξεκάθαρα), τέσσερις κυρίαρχους “Kings” των σημείων του ορίζοντα κ.λπ. Αν και αυτό είναι περισσότερο μαγεία παρά θρησκεία, δείχνει την συνέχιση του ενδιαφέροντος για ιεραρχίες πνευμάτων. Ο Dee βάφτισε τη γλώσσα του “Ενώχια” γιατί ήθελε να παραπέμπει στον βιβλικό Ενώχ που μιλούσε με αγγέλους.
Αλχημιστική και Θεοσοφική Παράδοση: Τον 19ο αι., η Θεοσοφική Εταιρεία (Blavatsky κ.α.) επιχείρησε συγκρητισμό. Εκεί παρουσιάστηκαν οι άγγελοι ως ένα είδος μετεξελιγμένων ψυχών, Devas, και μάλιστα προτάθηκε ότι οι αρχάγγελοι της Δύσης είναι οι Dhyani-Chohans της Ανατολής. Στην θεοσοφία, οι Αρχάγγελοι (ή Αρχαίοι της Φλόγας) είναι επτά, παραλληλιζόμενοι με τους επτά Logoi ή Planetary Spirits. Έτσι ο Michaël αντιστοιχήθηκε στον Ήλιο, ο Gabriel στη Σελήνη, ο Raphael στον Ερμή, ο Uriel στην Αφροδίτη, ο Saeltiel στον Άρη, ο Jegudiel στον Δία, ο Barachiel στον Κρόνο (αυτο δεν είναι επίσημη θεοσοφική διδασκαλία αλλά κοινή σε αποκρυφιστές, π.χ. τον Cornelius Agrippa). Αυτό δείχνει μια τάση σύνδεσης των αγγέλων με αστρολογία – κάτι που ήδη από το Μεσαίωνα υπήρχε: κάθε πλανήτης είχε έναν άγγελο κυβερνήτη (ο Ζωδιακός επίσης). Η Μεσαιωνική μαγεία (Πραγματείες όπως το Heptameron του Pietro d’Abano) καλούσε αγγέλους των ημερών, ωρών, στοιχείων κ.λπ., με περίπλοκα ιεραρχικά διαγράμματα.
Οι 72 Άγγελοι του Σαλήμ: Ένα ακόμα αποκρυφιστικό μοτίβο, βασισμένο στα 72 ονόματα του Θεού (Σέμχαμεφορές). Αναπτύχθηκε στην μετα-Καμπαλιστική μαγεία η ιδέα ότι υπάρχουν 72 φύλακες άγγελοι, καθένας προστάτης συγκεκριμένης μοίρας των 360 μοιρών του ζωδιακού, ή συγκεκριμένων χρονικών διαστημάτων. Αυτοί έχουν ονόματα όπως Vehuiah, Jeliel, Sitael, κ.λπ. και κατέχουν συμβολικά γνωρίσματα. Αυτό είναι καθαρά αποκρυφιστική κατασκευή, αν και χρησιμοποιεί εβραϊκή τεχνοτροπία ονοματοδοσίας (συνήθως με κατάληξη -iah ή -el).
Δαιμονικές Ιεραρχίες: Τέλος, σημειώνουμε πως ο αποκρυφισμός πολύ ασχολήθηκε και με ιεραρχίες εκπεσόντων πνευμάτων (δαιμόνων). Έργα όπως το Ars Goetia δίνουν καταλόγους «αρχόντων της κολάσεως», με τίτλους (Βασιλείς, Δούκες, Κόμητες δαιμόνων). Αν και εκτός θέματος (καθώς ζητήθηκαν θεϊκά πλάσματα), είναι το σκοτεινό είδωλο της αγγελολογίας. Μερικές φορές η ονματολογία αντιστρέφεται: λ.χ. ο άγγελος Μετατρόν έχει τη σκιά του στον Δαίμονα Σατανά ως “άλλη δύναμη”, ή οι 72 άγγελοι έχουν αντίστοιχους 72 δαίμονες. Στον αποκρυφισμό, κάθε φως έχει σκιά.

Συνολική Θεώρηση Θέσης & Ρόλου (Αποκρυφιστική σκοπιά)

Οι αποκρυφιστικές παραδόσεις βλέπουν τις αγγελικές ιεραρχίες ως ένα είδος πνευματικής “φυσικής τάξης” του κόσμου. Δεν έχουν τόσο θρησκευτική λατρευτική στάση, αλλά μάλλον πρακτική/εσωτερική: ο εσωτεριστής θεωρεί ότι γνωρίζοντας τα ονόματα και τις τάξεις, μπορεί να επικοινωνήσει ή να αξιοποιήσει αυτές τις δυνάμεις. Π.χ. στην Ενώχια μαγεία, πίστευαν ότι καλώντας συγκεκριμένους “αρχαγγέλους των τετάρτων” μπορούσαν να αποκτήσουν γνώση.

Ωστόσο, και εδώ υπάρχει σεβασμός: Στο Solomon’s Key (Γριμμόριο), πριν καλέσει κάποιος ένα πνεύμα πρέπει να επικαλεστεί τους ανώτερους αγγέλους για προστασία. Οι αποκρυφιστικές ιεραρχίες συχνά τοποθετούν τον Θεό στην κορυφή, ακολουθούμενο από σειρές όντων (σε νεοπλατωνικές βαθμίδες). Ο Agrippa (16ος αι.) έγραψε ότι υπάρχουν τρεις κόσμοι: φυσικός, ουράνιος, υπερουράνιος. Στον υπερουράνιο είναι οι Σεραφείμ, Χερουβείμ, Θρόνοι˙ στον ουράνιο οι Κυριότητες κ.ο.κ., αντιστοιχίζοντάς τους με τις σφαίρες των άστρων. Έτσι, η αποκρυφιστική άποψη συνδέεται με την κοσμολογία: οι άγγελοι είναι οι κινητήριες δυνάμεις των ουρανίων σφαιρών (πρόταση που ανάγεται στον Αριστοτέλη/Πλωτίνο και υιοθετήθηκε από πολλούς μεσαιωνικούς). Ακόμη και ο μεγάλος ραββίνος Mαϊμονίδης υπαινίχθηκε κάτι τέτοιο: τα Χερουβείμ τα έβαλε τόσο χαμηλά (9η τάξη) ίσως επειδή τα ταύτισε με τις “σφαίρες” των άστρων, τις οποίες θεωρούσε έμψυχες οντότητες (στη μεσαιωνική φιλοσοφία, κάθε ουράνια σφαίρα είχε ψυχή-νοητικό, που οι θρησκευόμενοι ταύτιζαν με αγγέλους). Σήμερα, φυσικά, με την διαφορετική κατανόηση του κόσμου, αυτά έχουν περισσότερο ιστορική αξία.

Τέλος, σε πολλές αποκρυφιστικές παραδόσεις γίνεται λόγος για “Μυστικούς Τίτλους” αγγέλων: π.χ. ο Μετατρόν έχει 72 ονόματα, ή ο Μιχαήλ ονομάζεται και “Σαμπατίλ” (πνεύμα του Κρόνου) κ.λπ. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση πλούσιας angelic lore, όμως είναι συχνά απλώς λίστες από συνδυασμούς γραμμάτων χωρίς ουσιαστική διαφοροποίηση.

Συμπέρασμα: Στην αποκρυφιστική θεώρηση, οι άγγελοι και τα θεϊκά πλάσματα αποτελούν ένα συνεχές φάσμα όντων από την καθαρή θεότητα μέχρι την ύλη. Η θέση τους στην ιεραρχία εξαρτάται από την εγγύτητα στο Θείο Φως και το είδος υπηρεσίας τους (ύμνος, διοίκηση κόσμων, φύλαξη, έμπνευση, τιμωρία κ.ο.κ.). Οι ρόλοι τους αναλύονται λεπτομερώς, συχνά για πρακτική χρησιμοποίηση (μαγική ή διαλογιστική). Παρ’ όλη την ποικιλία, οι περισσότερες παραδόσεις συγκλίνουν σε εικόνες: υπέρτατοι λατρευτές δίπλα στο θρόνο (Σεραφείμ/Χερουβείμ/Θρόνοι ή τα ισλαμικά Karubiyin), αρχάγγελοι-στρατηγοί (Μιχαήλ, Γαβριήλ κ.ά.), αγγελιοφόροι και φύλακες (χαμηλότεροι άγγελοι), και ακόμα και μυστηριώδη ζώα ή όντα που αποδίδουν δόξα (τα «ζωόμορφα» όντα όπως φοίνικες, Χερουβείμ με μορφές ζώων). Κοινό σε όλες τις μυστικιστικές αντιλήψεις είναι ότι όλα αυτά τα πνευματικά όντα υπηρετούν τον Ένα Θεό ή την υπέρτατη Πραγματικότητα – ακόμη και αν μερικές φορές τους αποδίδεται σχεδόν ημι-θεϊκό status (όπως ο Μετατρόν ως «μικρός Γιαχβέ»christianity.com christianity.com), ποτέ δεν παύει η ύπαρξη του ενός ακρότατου Θεού πάνω απ’ όλους.

Βιβλιογραφικές Πηγές & Παραπομπές:

Αγιογραφικές και Πατερικές αναφορές για τα εννέα τάγματα αγγέλωνpemptousia.gr en.wikipedia.org.
Παράθεση από Ορθόδοξη αρθρογραφία για την διάκριση των εννέα ταγμάτων και το δέκατο έκπτωτοpemptousia.gr.
Αναφορά στις θέσεις του Θωμά Ακινάτη περί αποστολής μόνο των κατωτέρων αγγέλων στον κόσμοen.wikipedia.org.
Παράθεση από το βιβλίο Τωβίτ για τον αρχάγγελο Ραφαήλ και τους «7 αγγέλους ενώπιον του Κυρίου»biblegateway.com.
Στοιχεία από εβραϊκές πηγές (Maimonides Yesodei ha-Torah 2:7) με τις 10 τάξειςen.wikipedia.org en.wikipedia.org.
Πληροφορίες από το Angels in Judaism και Hierarchy of Angels (Wikipedia) για συγκριτικές λίστεςen.wikipedia.org en.wikipedia.org.
Παράθεση από το Κοράνι (69:17) για τους φέροντες του θρόνουquran.com, καθώς και από σχολιαστές (Razi) για τις κατηγορίες αγγέλων στο Ισλάμen.wikipedia.org.
Απόδοση από την Christianity.com του θρύλου του Μετατρόν (Ενώχ σε θρόνο δίπλα στον Θεό)christianity.com.
Από το RevelationofJesus.net και OODE υλικό για τα τέσσερα ζώα ως χερουβείμrevelationofjesus.net.
Παραπομπές στην προσευχή Shalom Aleichem και Bedtime Shema για τους τέσσερις αρχαγγέλους του Ιουδαϊσμούen.wikipedia.org.
Ενδεικτικές παραπομπές από το Βιβλίο του Α’ Ενώχ (1 Enoch 20:1-7) για τα ονόματα των επτά αρχαγγέλωνintertextual.bible.

Οι παραπάνω πηγές τεκμηριώνουν τα αναφερθέντα και δίνουν περαιτέρω πληροφορίες για όποιον ενδιαφέρεται να εμβαθύνει. Συνολικά, διαφαίνεται ότι η αντίληψη των αγγελικών ταγμάτων και θείων πλασμάτων είναι ένας πλούσιος τομέας όπου θεολογία, φιλοσοφία και φαντασία συνδυάστηκαν ανά τους αιώνες, προσπαθώντας να περιγράψουν τα πλησιέστερα όντα στον Θεό και την αλυσίδα του Όντος από τον ουρανό έως τη γη. Οι διαφορες παραδόσεις, παρά τις επιμέρους διαφωνίες, συμφωνούν ότι ο ορατός και αόρατος κόσμος γεφυρώνεται από αυτές τις τάξεις όντων, που έχουν ως τελικό σκοπό να υμνούν, να υπηρετούν και να εκπληρώνουν το θέλημα του Θείου.